NỀN THẦN HỌC CHO NGÀY HÔM NAY

Dẫn nhập

Những năm sau Công đồng Vatican II đã mang lại những kết quả đối với thần học Công giáo. Những tiếng nói của thần học mới đã được lắng nghe, đặc biệt là tiếng nói của giáo dân và phụ nữ; các nền thần học xuất hiện từ những bối cảnh văn hóa mới, đặc biệt là từ Châu Mỹ Latinh, Châu Phi và Châu Á; các chủ đề suy tư mới đã xuất hiện, chẳng hạn như hòa bình, công lý, sinh thái và đạo đức sinh học; các chủ đề cổ xưa được trình bày sâu hơn nhờ sự phục hồi các nghiên cứu về Kinh thánh, phụng vụ, giáo phụ; và đã có những  điểm mới để suy tư, chẳng hạn như các cuộc đối thoại đại kết, đối thoại liên tôn và liên văn hóa. Những diễn biến này về cơ bản là tích cực. Thần học Công giáo đã nỗ lực đi theo con đường do Công đồng mở ra, mong muốn bày tỏ tình liên đới, sự tôn trọng và tình yêu của mình đối với toàn thể gia đình nhân loại, bằng cách thiết lập một cuộc đối thoại với các tôn giáo khác mà Giáo hội, được Chúa Thánh Thần hướng dẫn, nhận được từ Đấng sáng lập [1]. Tuy nhiên, thời kỳ này cũng chứng kiến sự phân mảnh nhất định của thần học, và trong cuộc đối thoại, thần học liên tục phải đối mặt với thách thức duy trì bản sắc riêng của mình. Do đó, câu hỏi đặt ra là điều gì là đặc điểm của thần học Công giáo, và điều gì mang lại cho thần học một ý thức rõ ràng về bản sắc trong các mối quan hệ với thế giới hiện tại.

Ở một mức độ nào đó, Giáo hội rõ ràng cần một diễn ngôn chung nếu muốn truyền đạt cho thế giới, cả về thần học lẫn mục vụ, sứ điệp độc nhất của Chúa Kitô. Do đó, thật chính đáng khi nói về sự cần thiết phải có một sự thống nhất nhất định về thần học. Tuy nhiên, ở đây chúng ta phải hiểu rõ về sự thống nhất, để không nhầm lẫn nó với sự đồng nhất hoặc với một phong cách duy nhất. Sự hiệp nhất của thần học, cũng như của Giáo hội được tuyên xưng trong Kinh Tin Kính, phải được liên kết mật thiết với ý tưởng về tính công giáo, cũng như với ý tưởng về sự thánh thiện và tính tông truyền. Tính công giáo của Giáo hội đến từ chính Chúa Kitô, Đấng Cứu Độ toàn thế giới và toàn thể nhân loại (Ep 1,3-10; 1Tm 2, 3-6). Do đó, Giáo hội như ngôi nhà chứa trong đó trong mọi quốc gia và mọi nền văn hóa, và Giáo hội cố gắng “ thu thập mọi thứ, cứu vãn và thánh hóa nó ” [ 2]. Việc chỉ có một Đấng Cứu Độ cho thấy có một mối liên hệ cần thiết giữa tính công giáo và sự hiệp nhất. Ủy ban Thần học Quốc tế  trước đây đã nghiên cứu các khía cạnh khác nhau của nhiệm vụ thần học trong một số tài liệu, bao gồm sự thống nhất của đức tin và thuyết đa nguyên thần học (1972), Huấn quyền và Thần học (1975), và Việc giải thích các tín điều ( 1989). Tài liệu này tìm cách xác định những đặc điểm chung giúp phân biệt thần học Công giáo [3]. Sứ mệnh này đòi hỏi trong thần học Công giáo có cả sự hiệp nhất trong đa dạng và đa dạng trong hiệp nhất, như chính các Kitô hữu làm trong sự hiệp thông với Giáo hội, vì vinh quang của Thiên Chúa.

Lắng nghe Lời Chúa

Thiên Chúa với sự khôn ngoan và nhân hậu của mình, mạc khải chính mình và làm cho chúng ta biết mầu nhiệm ý muốn của Ngài ( Ep 1,9). Tất cả mọi người, nhờ Chúa Kitô, Ngôi Lời nhập thể, đều có thể đến với Chúa Cha trong Chúa Thánh Thần, và do đó được thông phần vào bản tính Thiên Chúa ( Ep 2,18; 2 Pr 1,4) [4]. Tính mới mẻ của Mặc khải Kinh thánh xuất phát từ việc Thiên Chúa tỏ mình ra trong cuộc đối thoại mà Ngài mong muốn thiết lập với chúng ta [5]. Thần học, trong tất cả sự đa dạng của các truyền thống, kỷ luật và phương pháp khác nhau, bắt nguồn từ hành vi cơ bản là lắng nghe trong đức tin lời mạc khải của Thiên Chúa, Đấng là chính Chúa Kitô. Lắng nghe Lời Chúa là nguyên tắc dứt khoát của thần học Công giáo. Nó dẫn đến sự hiểu biết và diễn ngôn, cũng như việc hình thành cộng đồng Kitô hữu: Giáo hội được thành lập trên Lời Chúa, được sinh ra từ Lời này và sống nhờ Lời đó [6]. “Điều chúng tôi đã thấy và đã nghe, chúng tôi loan báo cho anh em, để anh em cũng được hiệp thông với chúng tôi, với Chúa Cha và với Con của Người là Chúa Giêsu Kitô ” (1Ga 1,3). Cả thế giới phải nghe thấy tiếng gọi cứu độ, để “ khi nghe […] họ có thể tin, để khi tin mà hy vọng, để khi hy vọng mà yêu thương” [7].

Thần học là một suy tư khoa học về Mặc khải của Thiên Chúa, được Giáo hội đón nhận như chân lý cứu độ phổ quát. Sự đầy đủ và phong phú của mạc khải này quá lớn lao đến mức không thể nắm bắt được bởi một nền thần học duy nhất, và trên thực tế, chúng làm nảy sinh nhiều nền thần học đến mức con người tiếp nhận chúng theo nhiều cách khác nhau. Tuy nhiên, trong sự đa dạng của nó, thần học được thống nhất bởi việc phục vụ chân lý duy nhất của Thiên Chúa. Theo đó, sự thống nhất của thần học không hàm ý tính đồng nhất của nó, nhưng đúng hơn là sự tập trung đặc biệt vào Lời Chúa và sự giải thích về vô số sự phong phú của nó về phía các nền thần học có khả năng đối thoại và liên hệ giữa chúng. Tương tự như vậy, tính đa dạng của các thần học không có nghĩa là sự phân mảnh hoặc bất đồng, mà là đào sâu chân lý cứu độ duy nhất của Thiên Chúa theo hàng ngàn cách khác nhau.

Tính ưu việt của Lời Chúa

 “Lúc khởi đầu đã có Ngôi Lời, Ngôi Lời ở cùng Thiên Chúa, và Ngôi Lời là Thiên Chúa” (Ga 1, 1). Tin Mừng Gioan bắt đầu bằng “lúc khởi đầu”. Ở đây, Mặc khải đạt đến đỉnh cao trong sự Nhập thể của Ngôi Lời. Trong không gian và thời gian, Thiên Chúa mạc khải chính mình. Tuy nhiên, thế giới được Thiên Chúa tạo dựng qua Lời Ngài (St 1). Sự nhập thể của Ngôi Lời là đỉnh cao của tình yêu vững bền này: “ Ngôi Lời đã trở nên xác phàm và ở giữa chúng ta, và chúng ta đã chiêm ngưỡng vinh quang của Ngài, vinh quang mà Ngài đã nhận được từ  Chúa Cha, là Con Một, đầy ân sủng và sự thật ” (Jn 1,14). Sự mạc khải về Thiên Chúa là Cha yêu thương thế gian (Ga 3,16-35) được thể hiện nơi mạc khải về Chúa Giêsu Kitô chịu đóng đinh và phục sinh, Con Thiên Chúa và là Đấng Cứu Độ (Ga 4,2).

Giáo hội tuyên xưng và dành sự tôn kính lớn lao đối với Kinh Thánh, nhưng điều quan trọng là phải thừa nhận rằng “đức tin Kitô giáo không phải là một ‘tôn giáo của sách vở’. Kitô giáo là ‘tôn giáo của Lời Chúa’, không phải của “một văn bản và lời thầm lặng, nhưng của Lời nhập thể và hằng sống” [8]. Kinh Thánh, Cựu Ước cũng như Tân Ước, đều làm chứng căn bản cho Tin Mừng của Thiên Chúa [9]. Kinh thánh được Chúa Thánh Thần linh hứng; theo sau đó “họ không ngừng truyền đạt lời của chính Thiên Chúa và làm cho tiếng nói của Chúa Thánh Thần vang lên trong lời của các ngôn sứ và các tông đồ” [10].

 Thánh Augustinô viết rằng “ Thiên Chúa nói qua con người theo cách thức của con người; và do đó, Ngài lên đường tìm kiếm chúng ta” [11]. Chúa Thánh Thần không chỉ truyền cảm hứng cho các tác giả Kinh Thánh tìm ra những từ thích hợp để làm chứng; Ngài còn giúp độc giả Kinh Thánh ở mọi thời đại hiểu được Lời Chúa bằng những lời nhân loại trong Kinh Thánh. Mối liên hệ giữa Thánh Kinh và Thánh Truyền bắt nguồn từ sự thật mà Thiên Chúa mạc khải trong Lời của Người cho ơn cứu độ của chúng ta: “ Các sách Thánh Kinh dạy một cách chắc chắn, trung thành và không sai lầm về sự thật mà Thiên Chúa muốn thấy trong Sách thánh để cứu rỗi chúng ta ” [12], và qua mọi thời đại, Chúa Thánh Thần dẫn vào các tín hữu toàn bộ chân lý và làm cho lời Chúa Kitô cư ngụ trong họ với tất cả sự phong phú của nó (Col 3,16) [13]. Lời Chúa được ban cho chúng ta trong Kinh thánh như một chứng từ đầy cảm hứng cho Mặc khải: với Truyền thống sống động của Giáo hội, nó tạo thành quy luật đức tin tối cao [14].

Một trong những tiêu chuẩn của thần học Công giáo là thừa nhận tính ưu việt của Lời Chúa. Thiên Chúa nói  dưới nhiều hình thức: qua công trình tạo dựng, qua các tiên tri và các ngôn sứ, qua Kinh Thánh và cuối cùng là qua cuộc đời, cái chết và sự phục sinh của Chúa Giêsu Kitô, Ngôi Lời nhập thể ( Hb 1,1- 2).

Đức tin, đáp lại Lời Chúa

Thánh Phaolô viết trong thư gửi giáo đoàn Rôma: “ Đức tin nảy sinh bằng việc rao giảng và rao giảng là nhờ lời Chúa Kitô” (Rm 10,17). Ngài nhấn mạnh hai điều quan trọng ở đây. Một mặt, ngài giải thích rằng đức tin đến từ việc lắng nghe Lời Chúa, điều luôn được thực hiện bởi quyền năng của Chúa Thánh Thần  (Rm 15,19); mặt khác, nó nêu bật những phương tiện mà Lời Chúa đến được với tai con người: trước hết là qua sự trung gian của những người được sai đi loan báo Lời Chúa và khơi dậy đức tin ( Rm 10,14 15). Theo đó, trong mọi lúc, Lời Chúa chỉ có thể được rao giảng một cách đích thực dựa trên nền tảng của các Tông đồ ( Ep 2,20- 22) và trong sự kế thừa Tông đồ (1Tm 4,6).

Vì Chúa Giêsu Kitô, Ngôi Lời nhập thể, vừa là Đấng Trung Gian vừa là sự viên mãn của mọi Mặc Khải [15], nên lời đáp trả của đức tin, cũng mang tính cá nhân. Nhờ đức tin, con người phó thác hoàn toàn bản thân mình cho Thiên Chúa là Đấng mạc khải [16]. Do đó, sự vâng phục của đức tin là một điều gì đó mang tính cá nhân (Rm 1,5) trước khi mang tính cộng đoàn. Nhờ đức tin, con người mở rộng tai mình để lắng nghe Lời Chúa và miệng mình cũng dâng lên lời cầu nguyện và ngợi khen; họ mở rộng tâm hồn để đón nhận tình yêu Thiên Chúa tuôn đổ trong họ nhờ hồng ân Chúa Thánh Thần (Rm 5,5), và niềm hy vọng tràn trề  nhờ quyền năng của Chúa Thánh Thần ( Rm 15,13), một niềm hy vọng  không làm thất vọng (Rm 5,5). Do đó, một đức tin sống động có thể được hiểu là bao gồm cả niềm hy vọng và lòng bác ái. Thánh Phaolô nhấn mạnh thêm rằng đức tin được Lời Chúa khơi dậy ở trong lòng và gợi lên lời tuyên xưng nơi môi miệng: “ Nếu môi miệng chúng ta tuyên xưng Đức Giêsu là Chúa, và nếu lòng chúng ta tin rằng Thiên Chúa đã làm cho Người từ cõi chết sống lại, thì chúng ta sẽ được cứu độ” (Rm 10, 9-10).

Do đó, đức tin là một kinh nghiệm về Thiên Chúa bao gồm sự hiểu biết về Thiên Chúa, vì Mặc Khải đưa chúng ta đến với sự thật về Thiên Chúa, Đấng cứu độ chúng ta (2 Tx 2,13) và giải phóng chúng ta (Ga 8,32). Không có đức tin thì không thể có bất kỳ ý tưởng nào về sự thật này, bởi vì nó được Thiên Chúa mạc khải. Hơn nữa, sự thật được Thiên Chúa mạc khải và được đức tin chấp nhận không phải là điều phi lý. Đúng hơn, đức tin khai sinh ra sự thờ phượng hợp lý, điều mà Thánh Phaolô khẳng định sẽ dẫn đến sự đổi mới tinh thần (Rm 12,1 2). Thiên Chúa hiện hữu, Ngài là duy nhất, là Đấng sáng tạo và là Chúa của lịch sử, có thể được biết nhờ lý trí qua các công trình sáng tạo, theo một truyền thống lâu đời hiện diện cả trong Cựu Ước và trong Tân Ước ( Rm 1,18 -23) [17]. Tuy nhiên, Thiên Chúa đã mạc khải mình qua việc Nhập thể, sự sống, cái chết và sự phục sinh của Con Ngài để cứu thế gian ( Ga 3,16), và rằng Thiên Chúa trong cuộc sống thân mật của Ngài là Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần, điều này chỉ có thể được nhận biết bằng đức tin.

Đức tin vừa là hành vi tin tưởng (fides qua) vừa là điều được tin tưởng hoặc tuyên xưng (fides quæ). Hai khía cạnh này không thể tách rời nhau vì sự tin tưởng là gắn bó với một thông điệp có nội dung dễ hiểu, và việc tuyên xưng  không thể chỉ là lời khen ngợi từ môi miệng, mà phải xuất phát từ trái tim. Đức tin là một thực tại vừa mang tính cá nhân vừa mang tính cộng đoàn Giáo hội. Khi tuyên xưng đức tin của mình, người Kitô hữu nói cả “ Tôi tin” và “ Chúng tôi tin”. Đức tin được tuyên xưng trong công trình hiệp thông của Chúa Thánh Thần ( 2 Cor 13,13), kết hợp mọi tín hữu với Thiên Chúa và với nhau (1 Ga 1,1- 3), và được thể hiện cao nhất trong Bí tích Thánh Thể ( 1 Cr10, 16 -17). Việc tuyên xưng đức tin đã được hình thành trong cộng đồng tín hữu từ xa xưa. Mọi Kitô hữu đều được mời gọi làm chứng cá nhân cho đức tin của mình, nhưng Kinh Tin Kính cho phép Giáo Hội tuyên xưng đức tin của mình. Lời tuyên xưng này phù hợp với lời dạy của các Tông đồ, Tin Mừng là nền tảng Giáo hội được thành lập và nhờ đó Giáo hội được cứu độ (1Cr 15,1 -11).

Tân Ước cho thấy rằng, ngay từ đầu Giáo Hội, một số người đã đề xuất một lối giải thích “dị giáo” về đức tin, một lối giải thích đi ngược lại Truyền thống tông đồ. Trong thư thứ nhất của Thánh Gioan, việc tách khỏi sự hiệp thông yêu thương là một dấu hiệu của giáo huấn sai lầm (1 Ga 2,18-19). Do đó, lạc giáo không chỉ là một sự xuyên tạc Tin Mừng mà còn gây tổn hại đến sự hiệp thông của Giáo Hội. “Dị giáo là sự phủ nhận một cách ngoan cố, sau khi lãnh nhận phép rửa, một chân lý phải tin vào đức tin Công giáo, hoặc ngoan cố nghi ngờ về chân lý này [18].  Điều này nhắc nhở chúng ta rằng sự hiệp thông của Giáo hội chỉ có thể đạt được trên cơ sở đức tin Công giáo trong tính toàn vẹn của nó, và  khuyến khích Giáo hội tìm kiếm sự thật trong sự hiệp thông một cách triệt để hơn bao giờ hết. Một trong những tiêu chuẩn của thần học Công giáo là lấy đức tin của Giáo hội làm nguồn, làm bối cảnh và làm chuẩn mực cho mình. Thần học đồng thời chủ trương hành vi đức tin (fides qua) và điều được tin và tuyên xưng (fides quæ). Thần học trình bày giáo huấn của các Tông Đồ, Tin Mừng về Chúa Giêsu Kitô theo Kinh Thánh ( 1Cr 15,3- 4), như quy luật và thúc đẩy đức tin của Giáo Hội.

Thần học, sự hiểu biết của đức tin

Hành vi đức tin ( fides qua), để đáp lại Lời Chúa, mở ra sự hiểu biết của người tín hữu tới những chân trời mới. Thiên Chúa là Đấng đã chiếu sáng trong tâm hồn chúng ta, để làm cho sự hiểu biết về vinh quang của Thiên Chúa, trên khuôn mặt của Chúa Kitô, được tỏa sáng ( 2 Cr 4,6). Dưới ánh sáng này, đức tin chiêm ngưỡng toàn thế giới một cách mới mẻ. Đây là lý do tại sao Thánh Augustinô mời gọi bất cứ ai tìm kiếm sự thật hãy “tin để hiểu” và “ hiểu để tin” [19]. Thánh Phaolô nói: “ Chúng ta đã nhận được Thần Khí đến từ Thiên Chúa, để nhận biết những ân sủng Thiên Chúa đã ban cho chúng ta” (1Cr 2,12). Hơn nữa, nhờ hồng ân này, chúng ta được dẫn vào sự hiểu biết về chính Thiên Chúa, bởi vì “Thần Khí dò xét mọi sự, thậm chí đến tận nơi sâu thẳm của Thiên Chúa” (1 Cr 2,10).

 Được đức tin chiếm hữu sự phong phú khôn dò của Chúa Kitô (Ep 3,8), các tín hữu tìm cách hiểu một cách đầy đủ hơn những gì họ tin. Được Chúa Thánh Thần hướng dẫn và sử dụng mọi nguồn lực trí tuệ của mình, họ cố gắng tiếp thu nội dung dễ hiểu của Lời Chúa, để Lời Chúa trở thành ánh sáng và lương thực cho đức tin của họ. Họ cầu xin Thiên Chúa hiểu biết trọn vẹn ý muốn của Ngài, với tất cả sự khôn ngoan và hiểu biết thiêng liêng (Cl 1,9). Đây là cách tiếp cận của sự hiểu biết đức tin (Intellectus fidei). Như Thánh Augustinô giải thích, sự hiểu biết xuất phát từ chính sự năng động của đức tin [20]. Công việc tìm hiểu đức tin này lần lượt góp phần nuôi dưỡng đức tin và giúp nó phát triển [21]. Như vậy, “Đức tin và lý trí giống như đôi cánh giúp tinh thần con người hướng tới việc chiêm ngưỡng Thiên Chúa [22]. Sự hiểu biết của đức tin có nhiều hình thức khác nhau trong đời sống Giáo hội và trong cộng đoàn tín hữu, tùy theo những ân sủng khác nhau được ban cho các tín hữu . Nó chỉ trở thành thần học theo nghĩa chặt chẽ khi người tín hữu cam kết trình bày nội dung mầu nhiệm Kitô giáo một cách hợp lý và khoa học. Do đó, thần học là khoa học về Thiên Chúa theo nghĩa nó là sự tham gia hợp lý vào sự hiểu biết của đức tin về Thiên Chúa và về mọi sự liên quan đến Ngài.

Kết luận

Một trong những tiêu chuẩn của thần học Công giáo là một khoa học về đức tin -  đức tin tìm kiếm sự hiểu biết ( fides quærens Intellectum) [23]. Thần học cố gắng hiểu những gì Giáo hội tin, tại sao Giáo hội tin vào điều đó. Với tư cách là khoa học đức tin, thần học nhằm mục đích hiểu biết một cách hợp lý và có hệ thống chân lý cứu rỗi của Thiên Chúa.

Lm. Joseph Phan Cảnh

Chú thích:

[ 1] Vatican II, Vui mừng và Hy vọng, số 3.

[ 2] Henri de Lubac, Catholicisme. Les aspects sociaux du dogme, ch. 9 (« Œuvres complètes, VII », Paris, Cerf, 2003, p. 255.

[ 3] Vatican II, Lumen gentium, số 8.

[ 4] Vatican II, Lumen gentium, n^o 8 ; Unitatis redintegratio, n^o 4 ; Dignitatis humanæ, n^o 1).

[5] Vatican II, Dei Verbum, n^o 2.

[6] Benoît XVI, Exhortation apostolique post-synodale, Verbum Domini, n^o 6 (2010) ; Vatican II, Dei Verbum, n^o 2 et 6.

[7 Vatican II, Dei Verbum, n^o 1

[8] Benoît XVI, Verbum Domini, n° 7;  Catéchisme de l’Église catholique (CEC), n^o 108.

[9]  Vatican II, Dei Verbum, n^o 7, 11, 16.

[10] Vatican II, Dei Verbum, n^o 21.

[11]  Vatican II, Dei Verbum, n^o 12.

[12] Vatican II, Dei Verbum, n^o 11.

[13] Vatican II, Dei Verbum, n^o 8.

[14] Benoît XVI, Verbum Domini, n^o 18.

[15] Vatican II, Dei Verbum, n^o 2.

[16] Vatican II, Dei Verbum, n^o 5. Vatican I, Dei Filius, ch. 3 (H. Denzinger, Symboles et définitions de la foi catholique, édité par Peter Hünermann pour l’édition originale et par Joseph Hoffmann pour l’édition française, Paris, 1996, n° 3008.

[17] Vatican II, Dei Verbum, n^o 3. Vatican I, Dei Filius, ch. 2.

[18]  1 Ga 4, 1‑6 ; 2 Ga 7 ; Gal 1, 6‑9 ; 1 Tm 4, 1.

[19 ] Catéchisme de l’Église catholique (CEC), n^o 2089.

[ 20 ] Saint Augustin,  Sermon  43, 7 (« CCSL 41 », p. 511).

[21] Saint Augustin, Lettre 120, p. 704.

[22] Saint Augustin, De Trinitate, XIV, 1 (« CCSL 50 A », p. 424)

[23]  Jean-Paul II, L’encyclique Fides et ratio,1998.