CHÚA BA NGÔI,

NHÂN TÍNH CỦA CHÚA KITÔ VÀ THỊ KIẾN VINH QUANG

TRONG TƯ TƯỞNG HANS URS VON BALTHASAR

Tư tưởng của Balthasar có làm mới lại thần học về thị kiến hạnh phúc không? Bài viết này nhằm làm rõ tầm quan trọng trung gian của Kitô học và chiều kích của thị kiến Ba Ngôi: Chúa Cha được nhìn thấy qua nhân tính của Chúa Kitô, trong Thánh Thần. Tác giả chỉ ra rằng khái niệm “sự trung gian trực tiếp” và sự không thể tách rời của bản thể Thiên Chúa trong Ba Ngôi cho phép Balthasar tiếp cận nhưng cũng làm phong phú thêm học thuyết cổ điển về “ thị kiến trực tiếp bản thể Thiên Chúa”.

Định nghĩa cổ điển về cuộc sống hạnh phúc khẳng định rằng các linh hồn sau khi chết “thấy bản thể Thiên Chúa qua một thị kiến trực giác và thậm chí mặt đối mặt — mà không cần sự trung gian của bất kỳ thụ tạo nào có thể là đối tượng của thị kiến; ngược lại, bản thể Thiên Chúa tự nó hiện ra trước mắt họ ngay lập tức, rõ ràng và trần trụi và (...) qua thị kiến này họ được hưởng thụ chính bản thể Thiên Chúa ấy”. Định nghĩa này muốn thể hiện những lời hứa trong Tân Ước, theo đó sự viên mãn của đời sống vĩnh cửu sẽ mang lại cho các thánh hạnh phúc thị kiến Thiên Chúa không còn như trong một tấm gương, mà "mặt đối mặt" (1 Cor 13,12), "như Ngài hiện hữu" (1 Ga 3,2). Tuy nhiên, nó cũng có hai "điểm mù", nếu có thể nói như vậy. Thứ nhất, Thiên Chúa của sự cứu độ, với Ngài chúng ta được hứa hẹn sự hiệp thông, là Ba Ngôi. Liệu có nên nói về thị kiến Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần thay vì thị kiến bản thể Thiên Chúa? Thứ hai, tuyên bố của Benedictus Deus không đề cập đến nhân tính của Chúa Kitô. Làm sao có thể hiểu chức năng cầu nối của Chúa Kitô trong công trình cứu độ mà không cho rằng Ngài có một vị trí tương tự trong cuộc sống hạnh phúc, sự hoàn thiện và kết thúc của chính công trình cứu độ đó? Cụm từ "không có sự trung gian của bất kỳ thụ tạo nào" thậm chí gợi ý rằng không thể có khả năng cho nhân tính mà Chúa Con đã nhận lấy làm trung gian vinh quang như đã là trung gian của ân sủng: đời sống vĩnh cửu sẽ chính là sự vượt qua công cuộc cứu chuộc.

Đây là những khó khăn thực sự mà Hans Urs von Balthasar đã đối diện khi xây dựng một quan niệm về cuộc sống hạnh phúc với những nét đặc trưng Ba Ngôi và Kitô học rất rõ rệt. Chính qua Chúa Kitô trong nhân tính của Ngài, các thánh "thấy" hoặc bước vào sự hiệp thông trọn vẹn với Thiên Chúa. Tuy nhiên, vì nhân tính này được Chúa Con đảm nhận, thị kiến sẽ được phân biệt và đặc thù đối với từng Ngôi vị. Do đó, cần phải bắt đầu từ vị trí của Chúa Kitô trong thị kiến, sau đó xác định vị trí của Chúa Cha và Chúa Thánh Thần. Ở điểm thứ tư, cần phải đánh giá tư tưởng của Balthasar trong ánh sáng của học thuyết truyền thống: liệu đó có thực sự là một thị kiến bản thể Thiên Chúa không? Liệu có thể suy nghĩ về nó trong khái niệm của sự trực tiếp hay không?

I . “Ai thấy Thầy, là thấy Chúa Cha”: Chúa Kitô là trung tâm của thị kiến hạnh phúc.

Balthasar không phải là người duy nhất muốn khôi phục lại vị trí của Chúa Kitô trong thị kiến hạnh phúc. Ông khẳng định muốn phát triển những gì mà Karl Rahner đã nhấn mạnh một cách có hệ thống : “ Hãy xem một tác phẩm thần học thông thường về cùng đích cuối cùng, về hạnh phúc vĩnh cửu! Liệu có đề cập đến, dù chỉ là một từ, về Ngôi Lời đã hóa thành xác phàm không? Chẳng phải tất cả đều bị chìm vào trong thị kiến hạnh phúc, thông qua mối quan hệ trực tiếp với bản thể thuần khiết của Thiên Chúa, mối quan hệ này chắc chắn phụ thuộc vào một sự kiện đã qua, sự kiện của Chúa Kitô nhưng hiện nay không còn phụ thuộc vào sự trung gian của Chúa Kitô nữa sao?”

Rahner nhấn mạnh sự không thể nào dừng lại ở đó, bởi vì việc Ngôi Lời nhập thể vẫn vĩnh cửu, không thể quay lại: “ Ai thấy Chúa Kitô là thấy Cha, và ai không thấy Thiên Chúa làm người, cũng không thấy Thiên Chúa. (…) Không chỉ Chúa Giêsu, con người, đã có vai trò quyết định trong ơn cứu độ của chúng ta, tức là trong việc chúng ta thật sự nhận ra Thiên Chúa tuyệt đối, qua các hành động lịch sử của Ngài, và nay đã qua, như hy sinh trên thập giá, v.v., mà Ngài hiện nay và mãi mãi, khi Ngài đã trở thành người, là sự mở ra bền vững của hữu thể hữu hạn của chúng ta hướng tới Thiên Chúa sống động, Đấng là sự sống vĩnh cửu vô hạn. (…) Mãi mãi, chúng ta chỉ có thể thấy Cha qua Ngài. (…) Ngôi Lời làm người không chỉ là một lần trong quá khứ, mà là hiện nay và trong vĩnh cửu, là trung gian cần thiết và vĩnh viễn của mọi ơn cứu độ”.

Balthasar tiếp tục vấn đề từ nền tảng Kinh Thánh và các giáo phụ. Ông chủ yếu dựa vào ba khẳng định trong Phúc Âm của Gioan, mà dấu vết của chúng có thể thấy trong tác phẩm của Rahner: “Ai thấy Thầy, là thấy Cha” (Ga 14,9); “Ai thấy Thầy, là thấy Đấng đã sai Thầy” (Ga 12,45); “Nếu các ngươi biết Tôi, các ngươi cũng sẽ biết Cha Tôi” (Ga 8,19). Ông cũng nhắc lại nhiều lần lời của Irenée: “Thực tại vô hình được tỏ lộ trong Con, đó là Cha; và thực tại hữu hình, mà người ta thấy Cha qua đó, chính là Con”. Rõ ràng, Gioan và Irenée đều muốn diễn tả vai trò của Chúa Kitô trong việc nhận biết Cha mà chúng ta nhận được ở đời này, trong khi đó, thần học gia này rõ ràng đặt cấu trúc mặc khải qua Chúa Kitô trong thị kiến hạnh phúc. Khi bình luận về thị kiến cánh chung của Thiên Chúa trên ngai vàng như được trình bày trong Sách Khải Huyền, ông khẳng định:  “Lời cuối cùng sẽ là: chúng ta thấy sự huy hoàng của tình yêu vô cùng của Cha vô hình qua sự huy hoàng của Con”. Sự huy hoàng mà chúng ta sẽ thấy thực ra là của Con: « “Huy hoàng” mà các môn đệ đã thấy là “vinh quang mà Ngài nhận từ Cha như Con duy nhất” (Ga 1,14). Tương tự, Chúa Giêsu cầu nguyện với Cha: “Những người Cha đã ban cho con, con muốn họ cũng ở với con, để họ chiêm ngưỡng vinh quang của con” (Ga 17,24) ».

Về cơ bản, Balthasar cho rằng không có sự khác biệt về "hình thức" trong tín điều Kitô giáo giữa việc nhận biết Thiên Chúa trong hành trình (in via) và trong vĩnh cửu (in patria). Dĩ nhiên, điều này chủ yếu liên quan đến việc trung gian của Chúa Kitô không kết thúc với sự thăng thiên của Ngài, cũng không kết thúc đối với chúng ta khi chết, mà được thiết lập mãi mãi: « Chúa Kitô là, qua hạnh phúc vĩnh cửu của Ngài, trung tâm vĩnh viễn của sự trung gian, bởi vì chính “Con Chiên ngự giữa ngai vàng” là Đấng “ban tất cả hạnh phúc”. [Có thể hiểu] đó là ý tưởng về một sự trung gian vĩnh cửu do Ngôi Lời nhập thể thực hiện, ngay cả trong thiên đàng ». Bên cạnh đó, và theo cách độc đáo hơn, thần học gia này nhấn mạnh rằng Con Thiên Chúa nhập thể mang đến sự mặc khải toàn diện, mà cơ bản sẽ không thể vượt qua: « [Ngay từ bây giờ] giữa khuôn mặt chúng ta và khuôn mặt huy hoàng của Thiên Chúa, về nguyên tắc không còn màn che. (…) Sự trung gian biến mất khi Cha xuất hiện trong Con (…). Trong khuôn mặt con người của Thiên Chúa, được tỏ ra và chiêm ngưỡng trong Thánh Thần của Thiên Chúa, đã đạt được “cuộc đối diện trực tiếp” cuối cùng (1 Cr 13,12) ». Dĩ nhiên, chúng ta chưa thể thấy hết mọi thứ, nhưng đó là sự khác biệt về mức độ chứ không phải về bản chất. Vì vậy, « nhìn qua gương, một cách mơ hồ » (1 Cr 13,12), không có nghĩa là không có thị kiến, ngược lại, vì đây là “nhìn thấy”: Thánh Phaolô chỉ đơn giản nhấn mạnh rằng chúng ta không thể ôm trọn hình ảnh đó trong cuộc sống trần gian của mình. “Đối tượng” đã được trao cho chúng ta, nhưng mắt chúng ta vẫn chưa được nhìn ngắm: « Nếu hiện nay chúng ta không “nhìn thấy Ngài như Ngài là” (1 Ga 3,2), không phải vì khuôn mặt nhân loại của Chúa Kitô che khuất Thiên Chúa, mà vì mắt chúng ta chỉ có thể nhìn thấy một cách không hoàn hảo, chưa thể nhìn thấy như chúng ta được Thiên Chúa nhìn thấy (1 Cr 13,12) ». Cuối cùng, không chỉ câu Kinh Thánh quan trọng của Tin Mừng Gioan (Ga 14,9) vẫn đúng trong Cánh chung học, mà đó chính là lúc nó thực sự có giá trị: « [Khi] các màn che của đức tin đã rơi xuống, ý nghĩa cuối cùng của lời Chúa Giêsu trở nên rõ ràng: “Ai thấy Thầy, là thấy Cha” ». Thị kiến của những người hạnh phúc sẽ là sự cảm nhận đầy đủ những gì mà các môn đệ ở đời này thấy khi họ nhìn Chúa Kitô và nhận ra Chúa Cha trong Ngài.

Chúng ta cần lưu ý rằng chính nhân tính vinh quang của Chúa Kitô sẽ là nơi "thị kiến" và là "đối tượng" trực tiếp của thị kiến:

« Ngôi Lời đã hóa thành xác phàm » (Ga 1,1-2.14) và, như xác phàm, tức là như người, nhập thể và phàm nhân, là người giải thích Cha, không chỉ qua lời nói của Ngài, mà còn trong toàn bộ thân thể của Ngài trong hành động. (…) Sự thật như vậy (…) được tỏ ra như một sự giải thích con người về Thiên Chúa Cha ( Ga 1,18).

Dù sử dụng ngữ nghĩa nào để nói về sự giải thích này, nó liên quan đến thân thể của Ngôi Lời. Thân thể này trước hết là ngôn ngữ và sự biểu lộ: « Con, với tư cách là người, là ngôn ngữ của Cha »; « Trong Ngôi Lời nhập thể, mọi sự là “biểu lộ” của Cha trong Thánh Thần ». Ngôi Con nhập thể cũng là hình ảnh hoặc biểu tượng, và nhiều khái niệm liên quan đến bản chất hình thức được áp dụng cho Ngài: homoiôma/homoiôsis. Ngoài ra, còn có chủ đề liên quan đến "ánh sáng", đặc biệt từ "khuôn mặt" (prosôpon) của Chúa Kitô (2 Cr 4,6), nơi ánh sáng của Cha chiếu rọi; và khuôn mặt rực sáng của Chúa Kitô là "một khuôn mặt hoàn toàn nhân loại" [19].

Tuy nhiên, Balthasar không cố gắng phân biệt điều gì là đặc thù của các bản tính của Chúa Kitô. Nếu thân thể của Con diễn tả Cha trong công trình cứu độ cũng như trong công trình hoàn tất, đó là vì Ngôi Hai Thiên Chúa là Logos, nghĩa là Lời, hình ảnh và sự biểu lộ qua đó Cha tự nói lên từ muôn thuở: « Ngôi Lời là “biểu lộ” của Thiên Chúa (Heb 1,3); Ngài là “hình ảnh” của Thiên Chúa vô hình (Col 1,15; 2 Cr 4,4); cuối cùng, Ngài là “Lời” của Thiên Chúa (Ga 1,1.14; Kh 19,13) ». Các khía cạnh khác nhau của công trình cứu độ dựa trên thần học và phản ánh lại nó.

Vị trí trung tâm của Ngôi Lời nhập thể đã được xác nhận trong thị kiến vinh quang, giờ đây cần phải chuyển hướng sang Đấng được biểu lộ và hiện ra, đó là Chúa Cha, để hiểu rõ Ngài được nhìn thấy trong Chúa Kitô như thế nào.

II. “ thấy” Chúa Cha vô hình

Vị trí của Chúa Cha trong đời sống hạnh phúc theo Balthasar có thể được tóm tắt trong hai luận thuyết, được trình bày rõ ràng trong một nghịch lý. Hơn là bản thể thần linh, điều cần được nhìn thầy là Ngôi thứ nhất trong Ba Ngôi. Tuy nhiên, vị trí riêng biệt của Chúa Cha khiến Ngài trở nên khó tiếp cận: việc nhìn thấy Chúa Cha qua Chúa Giêsu, ngay cả đối với những người được thị kiến, đòi hỏi phải kết hợp "thị giác" và "vô hình" trong niềm hạnh phúc.

Mục đích thực sự của đời sống hạnh phúc là Chúa Cha. Mỗi khi Chúa Giêsu được gọi là Ngôi Lời của Thiên Chúa là Ngài chỉ về Cha, như tất cả những công thức của Balthasar mà chúng ta đã trích dẫn cho đến nay. Thiên Chúa Cha là mục đích của đời sống hạnh phúc vì Ngài là sự kết thúc của đời sống Kitô giáo và khát vọng mang tính tồn tại, Ngài là "ngôi nhà" của mọi con người. Trong một cấp độ khác, Chúa Cha cũng là mục tiêu đối với Ngôi Lời nhập thể, trong đó mọi sự tồn tại của Ngài được tóm gọn trong câu khẩu hiệu của Tin Mừng thứ tư : "Con đi về với Cha" – và đối với Chúa Thánh Thần, Đấng dẫn dắt về phía Ngài qua "tiếng rên rỉ" của Ngài (Rm 8,22-27).

Có điều này là vì Chúa Cha là nguồn gốc và đích đến của chính sự sống thần linh. Dù Ba Ngôi Thiên Chúa đều bình đẳng, Balthasar phát triển một quan niệm mà trước đây người ta thường gọi là "Hy Lạp" về Ba Ngôi, trong đó thể hiện một cách tương đối chủ nghĩa vương quyền của Chúa Cha. Điều này thể hiện trên phương diện mặc khải, trong đó Ngôi thứ nhất là trung tâm: "Ngôi thứ nhất là Ngôi tự mặc khải, và... so với Ngôi này, hai Ngôi kia là sự mặc khải hai ngôi của Ngài. Rõ ràng ở đây có một thứ chủ nghĩa phân cấp (...). Chỉ có một chủ thể, trung tâm của Mặc Khải: Cha". Nhưng đó là sự thể hiện những chiều sâu của đời sống Ba Ngôi mà Cha là nguồn gốc: "Truyền thống đã gán cho Cha danh xưng ‘nguồn gốc và khởi đầu của tất cả thần linh’ (xem DS 490, 525, 58) hoặc như thánh Bonaventura đã nói, “sự đầy đủ nguồn gốc”. Cha là "sâu thẳm", "nguồn gốc không thể dò", "vô tận nguyên thủy của tình yêu", "hố sâu" hoặc "hố sâu của tình yêu". Thật vậy, Ngài làm cho Con và Thánh Thần phát sinh từ chính Ngài mà không dựa vào hay dựa trên bất kỳ ai khác, trong một chuyển động vĩnh cửu của tình yêu tự ban phát từ chính Ngài.

Vì vậy, đời sống hạnh phúc mang một bản chất Ba Ngôi trong sự phân biệt đầu tiên giữa vị trí của Con nhập thể và vị trí của Cha, giữa người mà các thánh nhân nhìn thấy và người bị nhìn thấy.

Vấn đề là, chính vì vị trí Ba Ngôi này, nguồn gốc hoặc hố sâu của Chúa Cha rất khó tiếp cận. Chính Chúa Cha là người mà Balthasar gán cho những khẳng định trong Cựu Ước về sự vô hình của Thiên Chúa và về việc không ai có thể thấy Thiên Chúa mà không chết. Sự vô hình của Thiên Chúa "không bị xóa bỏ trong Tân Ước": người mà Chúa Giêsu mạc khải là "Thiên Chúa duy nhất (...) về bản chất vô hình", "Đấng mà chính Ngài là vô hình", thậm chí "Vô hình" thuần túy. Tuy nhiên, sự vô hình của Cha vẫn duy trì trong Cánh chung học và đời sống hạnh phúc: "Người ngồi trên ngai trong khải huyền là vô hình – chắc chắn cũng đối với công dân trên trời." Khuôn mặt của Chúa Cha không thể được chiêm ngưỡng, chỉ có vinh quang của Ngài là có thể thấy và tiếng nói của Ngài là có thể nghe thấy: "Những gì có thể nghe và hiểu được là 'một tiếng nói vang lên từ ngai' (Kh 21,3) và, cuối cùng, toàn bộ trời sẽ được bao phủ trong ánh sáng của 'vinh quang của Thiên Chúa' (Kh 1,23)". Balthasar không ngần ngại áp dụng những khẳng định trong Tân Ước, vốn chủ yếu nhắm đến sự không biết Thiên Chúa dưới đất, vào thị kiến cuối cùng của Thiên Chúa.

Thực tế, bản thể của Chúa Cha mâu thuẫn với chính bản chất của tri thức: "Nếu, theo khái niệm của nó, thị giác đòi hỏi một 'đối-tượng', thì điều không có đáy không thể là 'đối' hay 'tượng'". Những gì được "đặt ra trước" đòi hỏi phải được nắm bắt và đứng trước cái nhìn đang thẩm vấn nó, trong khi "hố sâu" không thể được xác định, và "vô đáy" không thể dừng lại. Hơn nữa, hố sâu này không phải là một vực thẳm vô đáy đơn giản, vô hạn "về số lượng", mà Cha là Cha, là sự sinh ra Con trong tình yêu, vô hạn "về chất". Ngay trên phương diện nhân loại, tất cả những gì phát sinh từ tự do của một người đều là bí ẩn, vì không thể suy luận từ bản chất của người đó. Điều này áp dụng một cách sâu sắc nhất trong trường hợp các sự phát sinh trong Ba Ngôi, là những hành động yêu thương và tự do:

[Thế nào] để nắm bắt cái không thể nắm bắt, tức là sự kiện Ba Ngôi mà qua đó Thiên Chúa là Cha? Liệu có thể hiểu được việc sinh ra Lời – và do đó là Cha – nếu trước hành động này không có gì để biện minh cho Ngài? Như Eckhart luôn nhắc lại, hành động này là không có lý do, nó là hố sâu của tình yêu không thể gói gọn trong bất kỳ logic nào, và đáp lại điều đó đơn giản là "Lời" được sinh ra.

Một con người tự do chỉ có thể được biết đến qua lời nói của mình và món quà mà họ trao tặng chính mình. Do đó, nguồn yêu thương tuyệt đối của Cha chỉ có thể được nhận thức qua Lời của Ngài, người mà Ngài truyền đạt đầy đủ bản thể của mình: Ngôi thứ hai, Con và Lời. Đây là một cấu trúc Ba Ngôi phản chiếu, qua đó Cha được "khoảng cách hóa", qua việc "đặt Con ở giữa".

Tuy nhiên, Balthasar không quên nhấn mạnh rằng trong chính Kinh Thánh, dù khẳng định sự vô hình của Thiên Chúa, lại có "một dạng đối thoại giữa 'không thấy Thiên Chúa' và 'thấy Thiên Chúa'": Giacop (St 32,31), Môsê (Dân Số 12,8), I-sai-a (Is 6,5) đều đã thấy Thiên Chúa mà không chết. Hơn nữa, Tân Ước hứa rằng: chúng ta sẽ "thấy Ngài như Ngài là" (1 Ga 3,2), "mặt đối mặt", "chúng ta sẽ biết Ngài như Ngài biết" (1 Cr 13,12), "phúc thay những ai có lòng trong sạch, vì họ sẽ thấy Thiên Chúa" (Mt 5,8). Dĩ nhiên, những ngoại lệ trong Cựu Ước có thể được quy về việc nhìn thấy những "hiện thân" hay "phản chiếu" của Thiên Chúa, nhưng "thị kiến mặt đối mặt" mà Tân Ước công bố, "đặc quyền dành riêng cho thiên đàng", là thực sự có thật.

Đối thoại này có thể được "giải quyết" trong thị kiến qua Chúa Kitô: qua Ngài, Thiên Chúa Cha trở nên hữu hình, và điều này, theo một cách thức phù hợp với sự vô hình bản chất của Ngài. Chính vì Ngài sở hữu bản thể thần thánh và vì Ngài mang trong mình sự hiện diện của Cha, nên Chúa Kitô mạc khải Chúa Cha. Nhưng Ngài làm điều đó như "diễn đạt" và "hình ảnh", điều này tạo ra một khoảng cách bản thể giữa người diễn đạt và vật được diễn đạt, giữa hình ảnh và mẫu mực. Dĩ nhiên, Con biết rõ Cha. Hơn nữa, Cha chọn để mạc khải chính mình trọn vẹn trong Con của Ngài. Và vì Cha sinh ra Con bằng cách trao cho Ngài tất cả những gì Ngài có, bản thể của Con "biểu thị" nguồn gốc và mẫu mực của Ngài: Ngôi thứ nhất "có khả năng tự thể hiện thật sự trong 'gương' và 'hình ảnh' của Con Ngài". Tuy nhiên, Cha vẫn chỉ tự hiện ra qua một người khác ngoài chính mình.

III. Thánh Thần, phương tiện và sự xác nhận của thị kiến

Một “giải pháp” theo giáo lý Ba Ngôi không thể hoàn chỉnh mà không xem xét đến Ngôi Ba Thiên Chúa. Balthasar ít nhắc đến Thánh Thần hơn là Cha và Con khi nói về thị kiến hạnh phúc, nhưng Balthasar cũng gán cho Ngài một chức năng kép, vì Ngài là tình yêu trong đó chúng ta thấy, nhưng cũng là chứng nhân của tình yêu giữa Cha và Con: “ Chúng ta thấy xuất hiện vực thẳm của vinh quang tình yêu của Cha vô hình qua vinh quang của Con, và điều này dưới hình thức kép của Thánh Thần tình yêu, từ khoảnh khắc chúng ta, những người được sinh ra từ Thánh Thần, tồn tại trong lửa tình yêu mà trong đó Cha và Con gặp gỡ và nơi đó, bởi chính điều này, chúng ta đồng thời, cùng với Thánh Thần, cũng là những chứng nhân và là người tôn vinh tình yêu đó”.

“Hình thức kép” của Thánh Thần có lẽ liên quan đến hai chiều kích mà Balthasar triển khai trong thần học về Chúa Thánh Thần. Về mặt nội tại trong Ba Ngôi, Thánh Thần là “chủ quan”, là mối liên kết tình yêu mật thiết giữa Cha và Con, và “khách quan”, là hoa trái và “sản phẩm” của tình yêu tràn đầy từ hai Ngôi còn lại. Tương ứng với điều này, trong công trình cứu độ, là công việc của Thánh Thần trong đời sống của người tín hữu, Ngài soi sáng, hướng dẫn và biến đổi họ, và mối quan hệ với Thánh Thần như một ngôi vị thần linh với bản chất riêng biệt, được biểu lộ qua Kinh Thánh và các thể chế Giáo hội. Như đối với Cha và Con, Thánh Thần cũng hành động trong thời kỳ cánh chung như trong công trình cứu độ, vì Ngài hành động theo đúng vị trí của mình trong sự vĩnh hằng của Ba Ngôi.

Về mặt “chủ quan”, Thánh Thần là ánh sáng nhờ đó và trong đó những người hạnh phúc thấy vinh quang toả ra từ Con. Ngài là phương tiện của thị giác, là “lửa tình yêu” trong đó chúng ta “tồn tại”, và trong đó chúng ta nhận ra tình yêu toả sáng trên khuôn mặt của Đức Kitô: “Khuôn mặt nhân loại của Thiên Chúa [được] hiện ra và được chiêm ngưỡng trong Thánh Thần của Thiên Chúa” . Lưu ý rằng phương tiện này có thể thâm nhập vào chúng ta để cho chúng ta đôi mắt để thấy. Sự hiểu biết trọn vẹn về Thiên Chúa chỉ có thể có khi “sự trọn vẹn này có thể được ‘nhận’ bởi con người nhờ Thánh Thần”; và điều này xảy ra qua “sự tham gia trực tiếp vào Thánh Thần của Thiên Chúa, Ngài ban cho tất cả chúng ta ‘tự do’ để rời bỏ trạng thái mù quáng của mình ‘với khuôn mặt bị che phủ’ và quay về với khuôn mặt của tình yêu vĩnh cửu để chiêm ngưỡng ‘vinh quang của Chúa’ (2 Cr 3,18)”. Như vậy, Thánh Thần là “Nhà Giải Thích” tuyệt vời của Đức Kitô, vì nếu Đức Giêsu Kitô là sự Diễn Giải của Cha, chỉ có Ngôi Ba mới làm cho chúng ta hiểu được những gì được diễn đạt: “… Sự Diễn Giải này trở nên có thể nắm bắt được đối với người mà Thánh Thần tình yêu giải thích tình yêu này.”

Ánh sáng trong đó chúng ta thấy phải là trong suốt để thực hiện chức năng của nó. Nhưng Thánh Thần đảm nhận một vị trí khác, rõ ràng hơn và do đó “khách quan”, nơi Ngài xuất hiện như “chứng nhân” và “người tôn vinh” tình yêu của Cha và Con. Để hiểu vai trò của Thánh Thần, cần nhớ lại tầm quan trọng đối với Balthasar của hai cực của sự hiển nhiên, chủ quan và khách quan, trong mọi sự hiểu biết, nhưng đặc biệt là trong đức tin: việc tiếp cận Thiên Chúa đòi hỏi một chuyển động bên trong, riêng tư, nhưng cũng cần một hình thức ngoài ra, có thể nói là bên ngoài. Hình thức này thực hiện nhiều chức năng, nhưng điều chúng ta quan tâm ở đây là nó mang đến một sự xác nhận, nhằm củng cố một cách khách quan sự hiển nhiên chủ quan. Thánh Thần là ánh sáng chủ quan, nhưng cũng là chứng từ khách quan. Chứng từ có nghĩa là “chứng thực”: bản thể cá nhân của Thánh Thần, chính sự tồn tại của Ngài, chứng thực cho sự sinh sản tràn đầy của tình yêu trong Ba Ngôi mà Ngài là hoa trái. Theo nghĩa này, quan trọng là Thánh Thần có bản chất riêng của Ngài: “Ngài không tự xoá mình khi chỉ giới thiệu Con.” Chứng từ cũng có nghĩa là “làm đảm bảo”: vì Ngài được ban cho con người đến mức họ sở hữu Ngài (tự do), như một bản thể khác bên trong, Thánh Thần đảm bảo việc tiếp cận và do đó sở hữu Đấng khác bên ngoài, đó là Đức Kitô. Những bảo đảm của Thánh Thần chính là bảo đảm về sự hiệp thông với Con và Cha. Và những người trong đó Thánh Thần ngự trị, lại trở thành chứng nhân cho nhau trong cộng đoàn thánh, của Đức Kitô và Cha của Ngài, vì họ sở hữu dấu hiệu cụ thể và mạnh mẽ của sự thật về những gì họ sống và rao giảng. Thánh Thần trong chiều kích khách quan của Ngài do đó mang đến nhiều sự xác nhận về những gì Ngài giúp chúng ta hiểu một cách chủ quan.

Vì vậy, vị trí của Thánh Thần trong thị kiến vinh quang hoàn thiện làm phong phú thêm cấu trúc Ba Ngôi của thị kiến đó với một đặc điểm mới và sâu sắc: không thể thấy Cha trong Con đã trở thành xác thịt mà không có ánh sáng của Thánh Thần, ánh sáng ban cho những người hạnh phúc đôi mắt để thấy và soi sáng khuôn mặt của Con; không thể được giới thiệu vào mối quan hệ tình yêu giữa Cha và Con mà không có hoa trái chứng thực mối quan hệ này và món quà đem lại sự sở hữu mối quan hệ đó. Về Thánh Thần, bài thuyết trình của Balthasar tuy nhiên có một “điểm mù”, vì Ngài không làm rõ dưới hình thức nào chính Thánh Thần được “thấy”. Có thể giả định rằng Ngài được thấy qua những tác động của Ngài nhiều hơn là trực tiếp nơi chính Ngài. Giống như ánh sáng, Ngài được thấy trong những gì Ngài làm cho hiện ra, trong chính sự chuyển động mà qua đó Ngài làm sáng tỏ Đức Kitô; hoặc, nếu lấy phép ẩn dụ của thính giác, người ta nghe được tiếng thì thầm của Thánh Thần khi nghe lời Ngài khiến cho nghe được. Trong Thánh Thần, thần tính cho phép thấy hơn là tự mình được thấy. Thị kiến sau đó xuất hiện với những mặt khác nhau: Đức Kitô là trung tâm của nó vì, theo một nghĩa nào đó, chỉ có Ngài được thấy trực tiếp, trong khi Cha là mục tiêu, điểm chân trời, luôn được nhắm đến nhưng không bao giờ đạt được, từ trung tâm này, và Thánh Thần là ánh sáng bên trong bao phủ, phát sinh từ trung tâm và làm cho trung tâm này trở nên khả giác.

IV. Thị kiến Ba Ngôi qua nhân tính của Chúa Kitô và thị kiến trực tiếp về bản thể của Thiên Chúa

Đã đến lúc trở lại với định nghĩa của Benedictus Deus, nhằm xác định liệu quan điểm Ba Ngôi và Kitô học của Balthasar có tương thích với nhau, hoặc liệu nó có thể giúp hiểu thêm về quan điểm đó không. Hai điểm chính sẽ được xem xét: nếu chỉ có Chúa Kitô được nhìn "mặt đối mặt", liệu đó có phải là tầm nhìn của bản thể thần linh? Nếu tất cả những gì có thể cảm nhận được đều qua nhân loại của Chúa Kitô, liệu ta có thể nói đến sự trực tiếp theo nghĩa nghiêm ngặt?

Rõ ràng, mặc dù Balthasar ưa thích nói về thị kiến Thiên Chúa hoặc thị kiến "mặt đối mặt" thay vì tầm nhìn của bản thể thần linh, nhưng sự khẳng định về thị kiến đặc biệt của bản thể thần linh không hề vắng mặt: "Không có khẳng định cá nhân nào [về sự diễn đạt của Chúa Cha qua Chúa Con] mà không đồng thời là sự khẳng định về bản thể duy nhất của Thiên Chúa!" Tác giả của chúng ta thể hiện sự đồng thuận với tư tưởng của Trường phái về vấn đề này: "Vì đây là một vinh quang thực sự của Thiên Chúa (…), chúng ta sẽ đồng ý với Thoma Aquino khi ông nói rằng chúng ta phải tham dự trực tiếp vào bản thể thần linh để có thể chiêm ngưỡng ".

Dĩ nhiên, điều này cần phải được đặt lại trong sự hiểu biết rộng hơn về mối quan hệ giữa bản thể và các ngôi vị thần linh theo Balthasar. Đối với ông, không thể hiểu bản thể một cách đầy đủ nếu tách rời khỏi các mối tương quan, và không thể phát triển một essentia pura (bản thể thuần túy), một cách tách biệt, ngay cả khi nó liên quan đến các ngôi vị. Là tình yêu căn bản, bản thể luôn "được" trong chuyển động trao ban của các ngôi vị: "Bản thể này luôn được 'ban tặng' trong sự tự trao ban của Chúa Cha, 'được dâng' trong hành động tạ ơn của Chúa Con, 'được thể hiện' trong đặc tính yêu thương tuyệt đối của Chúa Thánh Thần". Các vị thánh nhận thấy bản thể của Thiên Chúa, nhưng họ thấy chính xác như Ngài là, luôn luôn đã được các ngôi vị thần linh sở hữu, theo cách phân biệt và đặc thù. Bản thể thần  linh được nhìn thấy trọn vẹn trong "nơi" khả dĩ để nhìn thấy, tức là trong Chúa Con nhập thể và được vinh hiển: nó được nhận thấy là được trao từ Chúa Cha và được hoàn trả lại cho Chúa Cha. Bản thể cũng được hiểu trong chính sự trao ban này là điều không thể hiểu được trong Chúa Cha , nhưng vì vậy, nó được "nhìn thấy" đúng cách theo trật tự vô hình của nó. Cuối cùng, bản thể thần linh trong Chúa Thánh Thần được nhận thấy là điều mà qua đó bản thể đó tự được thấy.

Theo một nghĩa, nhà thần học này đồng tình với những trực giác của các học giả lớn thời Trung Cổ: bản thể thần linh được nhìn thấy trực tiếp, "theo cách mà Thiên Chúa nhìn thấy chính mình", do đó nó thực sự được biết; nhưng nó không phải là "hiểu" theo nghĩa nắm bắt toàn bộ; và mặc dù nó có thể được nhìn thấy, nhưng không phải qua "hình ảnh tạo hóa", mà chỉ qua chính bản thể đó. Tuy nhiên, những sự phân biệt này được suy nghĩ theo các khái niệm Ba Ngôi trong tư tưởng của Balthasar. Điều này được củng cố bởi một số lời ám chỉ Ba Ngôi trong thị kiến hạnh phúc trong một số văn bản của giáo huấn Giáo hội. Tuy nhiên, tác giả của chúng ta nhấn mạnh rất nhiều tầm quan trọng của quan điểm Ba Ngôi khi đặt nó vào chức năng cấu trúc trong cái gọi là visio (thị kiến).

Vấn đề về sự trực tiếp là khó khăn hơn. Khi Benedictus Deus làm rõ rằng tầm nhìn diễn ra "mà không qua sự trung gian của bất kỳ thụ tạo nào, thứ sẽ là đối tượng của thị kiến", điều này có thể có nghĩa là thực tế duy nhất có thể chấp nhận làm trung gian trong chính quá trình thị kiến là "ánh sáng vinh quang" nâng cao linh hồn các thánh để giúp họ có thể chiêm ngưỡng bản thể thần linh. Với tư cách là một hình thức (tương tự) của ánh sáng, nó không phải là đối tượng mà là phương tiện của thị kiến. Ngược lại, nhân tính của Chúa Kitô là một đối tượng của thị kiến, như những hiệu quả tạo ra từ Thiên Chúa, từ đó ta có thể quay lại với Thiên Chúa. Chắc chắn, cách hiểu này về sự trực tiếp không giúp làm rõ vai trò vĩnh cửu của nhân tính được Chúa Ngôi Lời tiếp nhận trong thị kiến hạnh phúc.

Tuy nhiên, Balthasar vừa khẳng định vai trò trung tâm của Chúa Kitô trong đời sống vinh quang, vừa khẳng định sự tồn tại của một thị kiến trực tiếp: "Trong hành động của Chúa Con, khi Người tự ban mình ra, tình yêu của Chúa Cha trở nên hiện ra ngay lập tức: Chúa Cha tự mặc khải." Và thật sự, chính bản thể thần linh mà ta có thể tiếp cận: ta không thể chấp nhận rằng "bản thể của Thiên Chúa vẫn bị ẩn giấu và không thể tiếp cận 'sau' những sự mặc khải của Người", bởi vì "nguồn gốc này [của Chúa Con trong Chúa Cha] có thể được phân biệt ngay lập tức trên khuôn mặt của Lời Ngôi Lời chính mình (…), vì trong [Người] tất cả đã được phát biểu và mặc khải."

Thực tế, Chúa Kitô, với tư cách là sự diễn đạt của Chúa Cha, thực hiện một loại trung gian duy nhất, đưa vào sự trực tiếp một "trung gian trực tiếp". Balthasar dựa vào đây, đặc biệt là từ Adrienne von Speyr: "Chúa Con [ban tặng những món quà của Người] theo cách của một trung gian, để chúng ta có thể nhận lại từ Chúa Cha ngay lập tức." Cần phân biệt giữa "người trung gian", đứng "giữa" chúng ta và Chúa Cha, và "người môi giới" theo nghĩa chặt chẽ nhất, người giữ cùng một lúc cả hai cực mà Người kết hợp. Nhắc lại một đoạn đã được trích dẫn một phần, nhấn mạnh về sự trực tiếp của thị kiến:

Giữa khuôn mặt của chúng ta và khuôn mặt vinh quang của Thiên Chúa, về nguyên tắc không còn màn che nữa. (…) Sự trung gian biến mất khi Chúa Cha xuất hiện trong Chúa Con, và nhờ đó, Thánh Thần của Thiên Chúa chiếu sáng trực tiếp các tâm hồn. Sự nhập thể trọn vẹn, qua đó vinh quang của Thiên Chúa chiếu sáng trên khuôn mặt của Chúa Kitô và sự tham dự trực tiếp vào Thánh Thần của Thiên Chúa [mang lại cho tất cả chúng ta “tự do” quay về khuôn mặt của tình yêu vĩnh cửu] (…) Khuôn mặt nhân loại của Thiên Chúa, được thể hiện và chiêm ngưỡng trong Thánh Thần của Thiên Chúa, là (…) trung gian sáng rực ngay lập tức và kết nối, không tách rời.

Ở đây là sự trực tiếp kép: sự xuất hiện của Chúa Cha trong Chúa Con và sự chiếu sáng của Thánh Thần trong các tâm hồn. Trong cả hai trường hợp, điều quan trọng là Thiên Chúa tự mình mở đường cho Thiên Chúa.

Quan điểm của Balthasar vì vậy rõ ràng, và chúng ta cần hiểu đúng điều ông nói. Tuy nhiên, ông thiếu một sự xác định rõ ràng hơn về khả năng của nhân tính Chúa Kitô trong việc cung cấp một trung gian trực tiếp. Có lẽ cần làm rõ thêm về mặt Kitô học logic mối quan hệ giữa nhân tính và thiên tính trong nhân vị của Chúa Kitô, mặc dù Balthasar, như chúng ta biết, không muốn suy nghĩ theo lối phân biệt các bản tính. Ngược lại, khái niệm về sự tỏa sáng của hình ảnh, qua đó hình ảnh này được cảm nhận ngay lập tức, cung cấp một hướng hiểu biết về mặt nhận thức học. Lý thuyết nhận thức đằng sau Benedictus Deus có lẽ mang tính nguyên nhân: hiệu quả (thụ tạo) đưa ta đến nguyên nhân của nó (Thiên Chúa), qua một sự trở lại, từ dấu hiệu đến điều được biểu đạt. Tuy nhiên, một sự trở lại như vậy cấm đoán một mối quan hệ trực tiếp với nguyên nhân, trong khi hình ảnh được hiện ra trọn vẹn và không có trung gian, tự thân, không có sự phân đôi giữa một sự mặc khải hiện tượng và một bản thể ẩn giấu.

Cuối cùng, Balthasar đạt được mục tiêu của Benedictus Deus và giáo huấn của Giáo hội: trong đời sống hạnh phúc, Thiên Chúa được biết như chính Ngài là, qua chính Ngài, và không gì có thể chia cách chúng ta với Ngài. Bản thể Ngài được hiện ra "trần trụi, rõ ràng và công khai" và các thánh "hưởng thụ" điều đó. Nhưng nhà thần học này đã làm phong phú thêm và làm rõ nhận thức cổ điển về thị kiến vinh quang bằng cách nhắc lại rằng bản thể thần linh là Ba Ngôi và kết hợp nó với chân lý Kitô học logic, rằng trung gian của Chúa Kitô là vĩnh cửu, chỉ có trung gian này mới đưa ta đến Chúa Cha, và trung gian này thực sự đưa ta đến, đầy đủ và không thể vượt qua.

Kết luận

Cuối cùng, việc hiểu rõ về chiều kích Ba Ngôi của thị kiến vinh quang và tôn vinh vai trò vĩnh cửu của nhân tính Chúa Kitô cho phép Balthasar đề xuất một sự hiểu biết mới, bổ sung và làm rõ khái niệm cổ điển. "Nhìn thấy Thiên Chúa" có nghĩa là chiêm ngưỡng, trong ánh sáng của Thánh Thần và từ chứng ngôn của Ngài, Chúa Kitô, Hội thánh, người mà vinh quang của Chúa Cha tỏa sáng, và nhờ đó, thực sự chìm đắm trong vực thẳm tình yêu của Cha, nhưng không bao giờ "đến tận đáy" của Ngài. Bản thể Thiên Chúa được nhìn thấy trực tiếp, nhưng luôn luôn theo cách Ngài đã chiếm hữu nó trong các ngôi vị thần linh và từ trung gian trực tiếp của Ngôi Lời nhập thể, trung tâm của thị kiến. Nguyên lý thần học hoạt động ở đây là sự liên tục sâu sắc giữa nhiệm cục cứu độ và cánh chung, mỗi cái đều cung cấp một mức độ khác nhau trong sự hiệp thông với Chúa Cha, qua Chúa Kitô, trong Thánh Thần. Vinh quang là sự hoàn thành của ơn sủng, ơn sủng là sự báo trước của vinh quang. Sự liên tục này lại dựa vào sự phù hợp căn bản giữa nhiệm cục và thần học, nơi Chúa Cha, nguồn suối vô tận của thần tính, được diễn đạt yêu thương trong Ngôi Lời và thở ra cùng với Ngài trái ngọt của Tình Yêu , cũng chính là liên kết mật thiết của Ba Ngôi. Thực sự, con người được kêu gọi tham dự vào đời sống Ba Ngôi này trong mỗi khoảnh khắc tương quan với Thiên Chúa, cho đến trong vinh quang của đời sống vĩnh cửu.

Tac giả: Étienne Vetö ccn, NRT 135-1 (2013), p. 98-116.

Chuyển ngữ: Lm. Giuse Phan Cảnh

Nguồn: https://www.nrt.be/fr/articles/trinite-humanite-du-christ-et-vision-de-gloire-chez-hans-urs-von-balthasar-2079