TRIẾT HỌC PHỤC VỤ THẦN HỌC NHƯ THẾ NÀO?

Thánh Augustinô đã cho thấy tầm quan trọng của “  sự hiểu biết của đức tin ” trong việc xây dựng, củng cố, nuôi dưỡng và thậm chí bảo vệ đức tin. Thần học cần thiết cho Giáo hội và vì lợi ích chung của đức tin, ngay cả khi không phải tất cả các tín hữu đều là những nhà thần học, và thần học đích thực chỉ có thể được sống trong đức tin, cầu nguyện và tìm kiếm chân lý một cách đầy yêu thương.

Hiểu biết về đức tin mà thần học hướng tới giúp nuôi dưỡng, củng cố và bảo vệ đức tin

Có thể nói “hiến chương” thần học vĩ đại đã được Thánh Augustinô đưa cho chúng ta: trong khảo luận về Ba Ngôi, De Trinitate (XIV, 1, 3), ngài cho chúng ta thấy tầm quan trọng của sự hiểu biết đức tin, bởi vì đức tin cần được củng cố, được nuôi dưỡng và lớn lên trong sự hiểu biết mà chúng ta nhận được từ Thiên Chúa, và do đó, qua cuộc tìm kiếm này, chính thần học có chức năng cao quý là “sinh ra, nuôi dưỡng, củng cố” đức tin và thậm chí bảo vệ đức tin. Và điều này dẫn chúng ta đến sự kết hợp với Thiên Chúa. Một nhà thần học đích thực là người cầu nguyện: “Nếu bạn là một nhà thần học, bạn sẽ thực sự cầu nguyện và nếu bạn thực sự cầu nguyện, bạn là một nhà thần học”. Thánh Augustinô nói với chúng ta rằng nhiều tín hữu không có kiến thức thần học, nhưng điều này không thành vấn đề với tư cách cá nhân, vì điều này không ảnh hưởng đến sức mạnh đức tin của họ ( Rm 12,3 ), sự gắn bó tự nguyện của họ với Thiên Chúa trong các mầu nhiệm của Người. Vì con người biết phải tin điều gì để đạt được cuộc sống hạnh phúc, và đây là điều thiết yếu dẫn đến sự sống vĩnh cửu, nhưng một điều nữa là biết đức tin này được thể hiện rõ ràng như thế nào và “là sự trợ giúp lớn lao cho người khác”, và nó phải được bảo vệ như thế nào trước những người chống lại đức tin, những người bị gọi là kẻ ngoại đạo. Vì vậy, chúng ta hiểu rất rõ rằng không phải ai cũng cần thần học, nhưng sự thật là thần học vẫn rất hữu ích cho lợi ích chung của đức tin trong Giáo hội. Chính từ quan điểm này mà chúng ta hiểu được sự hữu ích của việc nghiên cứu thần học trong việc phát triển khả năng này để được củng cố tốt hơn, trở thành sự trợ giúp cho tất cả các tín hữu khác, do đó là một hình thức tiếp sức, và cũng là để bảo vệ đức tin khi nó bị cản trở và bị tấn công.

Đức tin là nền tảng của thần học

Không có đức tin, kiến thức thần học này sẽ trở nên vô ích. Và ngược lại, đức tin không thể có được nếu không có sự hiểu biết. Thần học bắt đầu từ đức tin và phải kết thúc trong đức tin. Những người làm thần học mà không có bước đầu tiên và bước cuối cùng này đang lãng phí thời gian của họ. Chúng ta phải hiểu rất rõ điều này. Thánh Anselm thành Canterbury đã nói rất hay: “Lạy Chúa, con không tìm cách thâm nhập vào chiều sâu của Chúa, nhưng con muốn hiểu dù đó có thể là sự thật của Chúa đến mức nào đi nữa”. “ Tôi không tìm cách hiểu để tin, nhưng tôi tin để hiểu vì tôi biết, nếu tôi không tin, tôi sẽ không hiểu”.

Triết học cung cấp nền tảng cho sự hiểu biết về Thiên Chúa.

Triết học giúp ta có thể tìm ra những nền tảng làm nền tảng cho sự hiểu biết về Thiên Chúa và thậm chí nó còn giúp ta có thể đạt được sự hiểu biết về Thiên Chúa. Ngay cả khi trí thông minh bị giới hạn, thường bị che khuất bởi những sai lầm và bị suy yếu bởi tội lỗi. Thánh Thoma Aquino giải thích rằng triết học cho phép chúng ta tin tưởng vào bản chất mà Thiên Chúa đã đặt trong chúng ta, bản chất con người này đã cho phép chúng ta, thông qua các thực tại được tạo dựng khác nhau, quay trở lại với Thiên Chúa và đạt đến một sự hiểu biết tự nhiên nào đó về Thiên Chúa. Công đồng Vatican II đã tuyên bố rõ ràng về khả năng nhận biết Thiên Chúa “một cách chắc chắn dưới ánh sáng tự nhiên của lý trí con người từ những vật được tạo dựng”, theo lời dạy của Thánh Phaolô “từ khi tạo dựng thế giới, những sự hoàn hảo vô hình của Thiên Chúa đã được trí tuệ nhìn thấy qua các công trình của Ngài” (Rm 1,20) và Sách Khôn Ngoan “sự vĩ đại và vẻ đẹp của các thụ tạo khiến chúng ta chiêm ngưỡng tác giả của chúng bằng sự so sánh” ( Kn13,8). 

Lý trí của con người có thể dẫn chúng ta đến với Thiên Chúa, nhưng một cách hạn chế

Hiện đã có một công việc của lý trí con người cho phép chúng ta chuyển từ những thực tại được tạo ra sang thực tại chưa được tạo ra. Rõ ràng, đó là công việc dò dẫm, vì trí hiểu biết có hạn, nhưng nó cho phép chúng ta quay trở lại từng chút một về “nguồn gốc của mọi thứ” như các triết gia ngày nay thích gọi nó, mà đối với chúng ta là Mạc Khải của Thiên Chúa. Trong triết học, Thánh Thoma Aquino đã cập nhật các nguyên tắc và phương thức hình thành nên siêu hình học, các quy tắc thiết yếu chi phối siêu hình và cho phép chúng ta quay trở lại từ các thực tại của thế giới này để quay về với Đấng Đẹp Đẽ, Tốt lành và Chân Thật.

Thánh Thoma Aquino tìm ra những quy luật siêu hình học trong triết học

Thánh Thoma Aquino giúp chúng ta rất nhiều vì ngài đã nêu bật những tiên đề siêu hình vĩ đại trong triết học của Aristote:

            Mọi tác nhân hành động đều có mục đích. Điều này rất quan trọng. Chúng ta luôn hành động có mục đích; và bằng cách phân tích quá trình này, nó cho phép chúng ta quay trở lại mục đích cuối cùng là Thiên Chúa.

 Mọi tác nhân đều hành động theo bản chất tự do và tự nguyện của chúng ta. Ví dụ, bản chất của chúng ta, được xác định bởi thể xác cũng như linh hồn, có thể tự nguyện hướng tới những thực tại tâm linh chứ không chỉ những thực tại xác thịt.

Mỗi tác nhân hành động theo cách tương tự với chính nó. Chúng ta hãy hiểu rằng, khi hành động, chúng ta tự mình tạo ra các hiệu ứng, và những tác động này trong kết quả của chúng có phần giống với chúng ta: Thiên Chúa, theo một cách cao hơn nhiều, khi Người tạo ra các tạo vật. Đối với con người, chúng ta được tạo dựng “theo hình ảnh Thiên Chúa” (St 1, 26). Đối với những thực tại phi nhân loại, động vật, thực vật, khoáng chất, chỉ có dấu tích về hành động của Chúa được tìm thấy trong chính những thực tại mà chính Chúa đã tạo ra từ hư vô.
            Mọi tác nhân đều hành động với tư cách là tác nhân đầu tiên. Tiên đề này liên quan đến tính hiệu quả. Không thể quay trở lại vô tận theo thứ tự nguyên nhân, do đó, trí thông minh có thể tiếp cận con đường hiệu quả này, như nó được gọi, tới tác nhân đầu tiên là Thiên Chúa.
            Mọi tác nhân đều hành động như chính mình đang hành động. Do đó, theo cách phụ thuộc vào thực tế cấu thành nên chủ thể. Đó là một hành động liên quan đến nguyên nhân vật chất thông qua chủ thể, quay trở lại Đấng tạo ra trong chúng ta ý chí và sự vận hành (Pl 2,13) [ 1].   

Mọi thứ đẹp đẽ, tốt lành và chân thật, đều nói với chúng ta về “Đấng hiện hữu”, về vẻ đẹp, sự tốt lành và sự thật của Ngài. Thánh Thoma Aquino, qua việc phát triển những tiên đề siêu hình này, giúp chúng ta di chuyển từ những thực tại được tạo dựng đến với Thiên Chúa. Ngài cũng giúp chúng ta bằng phép loại suy vì Thiên Chúa vượt quá chúng ta một cách vô cùng: loại suy về tỷ lệ và loại suy về quy kết. Có bốn loại phép loại suy chính ở Saint Thoma: loại suy quan trọng nhất về quy kết nội tại đối với thần học, loại suy về quy kết ẩn dụ, loại suy về tỷ lệ nội tại, loại suy về tỷ lệ ẩn dụ [2]. Và tất cả chúng đều cho phép chúng ta vượt qua những gì thật thú vị, đẹp đẽ, tốt lành, và chân thật ở cõi trần, để hướng về Đấng vượt trên mọi tiện ích, trong sự nhưng không thuần túy, Bản thể tự thân, sự tốt lành, sự thật, cái đẹp. Do đó, nó giúp chúng ta chuyển từ thực tại vô hình sang thực tại hữu hình. Vì thế, sự phục vụ của Thánh Thoma Aquino là rất lớn lao. Ngài hiểu rất rõ triết học cổ đại, triết học của Platon, triết học của Aristote, và thậm chí cả triết lý của những người theo chủ nghĩa Tân Platon, những người giúp chúng ta ở cấp độ tham gia hiểu rõ hơn về mối quan hệ nguyên nhân - hiệu quả đã đề cập ở trên.

Triết học có quyền tự chủ nhưng là “tôi tớ của thần học”

Tất nhiên, triết học phục vụ thần học, nhưng trước tiên phải nhấn mạnh rằng triết học có tính tự trị. Nó có những tiên đề riêng, những nguyên tắc riêng, không đến từ Mặc khải: chúng chỉ đến từ sự tiếp xúc với thực tế, từ các giác quan đến các khái niệm theo sự tương xứng thực sự giữa sự vật được nhận thức và trí tuệ mà triết học lĩnh hội. Triết học có quyền tự chủ của riêng mình, nhưng kể từ thời điểm con người nhận được Mạc Khải, với những suy tư thần học, thì này hoạt động như một khoa học siêu việt. Do đó, nó tồn tại như một “kiến thức” của khoa học, và thần học là một khoa học vượt trội hơn triết học. Triết học trở thành một thứ phụ trợ cho thần học ngay từ lúc chúng ta bước vào đức tin. Do đó, chỉ từ thời điểm một người là Kitô hữu thì triết học mới có vai trò phụ thuộc này. Thánh Phêrô Damien đã diễn tả tư tưởng rất hay này: “Triết học là tôi tớ của thần học”. Thánh Thoma Aquino không minh nhiên đưa ra cách diễn đạt này, nhưng ngài ấy hoàn toàn theo hướng này vì ngài sẽ không ngừng chứng tỏ rằng mọi thứ ngài tiếp thu được từ triết học, dù là tiếng Hy Lạp, tiếng Latinh hay Aristote, tất cả kiến thức này cho phép chúng ta đào sâu các lý do triết học để những lý do triết học này phục vụ nhiều hơn cho thần học. Triết học có thể phục vụ thần học theo ba cách: tìm ra đức tin, bảo vệ đức tin và góp phần làm cho đức tin trở nên dễ hiểu. Lý trí và đức tin phối hợp với nhau: chúng ta phải “tin để hiểu và hiểu để tin nhiều hơn”. Đức tin và lý trí, như Đức Gioan Phaolô II đã nói, là “ hai đôi cánh của sự thật ” mà chúng ta phải dựa vào để bay về phía Thiên Chúa.

Chúng ta cần tin để hiểu và hiểu để tin nhiều hơn. “Đức tin tìm kiếm sự hiểu biết (fides quærens Intellectum)”, như Thánh Anselm thành Canterbury đã nói. Nó kêu gọi lý trí diễn tả những gì đức tin nắm giữ:  “trình bày về niềm hy vọng”, vốn đã có sẵn nơi người tín hữu (1Pr 3,15). Nếu tôi tin, tôi sẽ hiểu rõ hơn. “Hãy tin, để bạn hiểu, Thánh Augustine nói, và câu chuyện ngược lại xảy ra sau đó: “Tôi hiểu để tin”.  (Jean Paul II, Fides et Ration, p.2 ). Lý trí là sự trợ giúp cho thần học về nhiều mặt. Lý trí trước hết cho thấy khả năng Thiên Chúa tự mạc khải chính mình. Thiên Chúa không phải là một đấng đơn độc thỉnh thoảng ban cho chúng ta từ trên cao một loại ân sủng của chính Ngài, Luật của Ngài. Không, Thiên Chúa, bởi vì Ngài là tình yêu, qua chính bản thể Ngài, nên có khả năng tự biểu lộ chính mình cho con người, tỏ lộ bản thể hiệp thông của mình và không gián đoạn (Cv 17, 28).

Đức tin và lý trí “ như hai đôi cánh dẫn đến Thiên Chúa” như Đức Gioan Phaolô II đã nói

Đức tin và lý trí không những không bao giờ xung đột nhau, mà như Công đồng Vatican I đã nói, Hiến chế Dei Filius : “Lý trí và đức tin hỗ trợ lẫn nhau”. Đức Giáo Hoàng Bênêđíctô XVI đã chỉ ra sự hỗ trợ lẫn nhau này giống như một bác sĩ đến để giúp đỡ người khác, những người bệnh tật. Đức tin đến để chữa lành, một cách nào đó, lý trí tự nhiên vốn bị đánh dấu, do những hậu quả của tội nguyên tổ, bởi những căn bệnh đặc hữu, những ngụy biện, những sai lầm, những cứng nhắc về ý thức hệ: chủ nghĩa cực đoan, chủ nghĩa duy tâm, chủ nghĩa duy vật, chủ nghĩa tương đối, những sai lầm rất lớn trong niềm tin sẽ đi chệch khỏi quy luật tự nhiên, khỏi nghĩa vụ không bao giờ làm cho người khác điều mà mình không muốn. Điều này rõ ràng không xảy ra với đức tin Công giáo, vốn được chứng nhận là luôn đúng, luôn phù hợp với Mặc khải. Vì vậy, có sự giúp đỡ lẫn nhau:  lý trí đúng đắn chứng tỏ nền tảng của đức tin được chiếu sáng bởi ánh sáng của nó. Đức tin giải phóng và bảo vệ lý trí khỏi sai lầm và cung cấp cho nó nhiều kiến thức. Mối quan hệ hỗ tương giữa triết học và thần học này xét cho cùng thì rất đẹp [3].

Lm. Giuse Phan Cảnh

Chú thích

[1] ÉDOUARD DIVRY, « Hypothèse sur les cinq voies : recours à la causalité », Revue Philosophique de Louvain, n°110/3, (août 2012), p. 447-470.

[2]  ÉDOUARD DIVRY, Saint Thomas d’Aquin, « Grandes figures de la spiritualité chrétienne, n°17 », Paris, Presses de la Renaissance, 2017, p. 82-92.

[3] GEORGES COTTIER, « Itinéraire vers la foi : la præparatio evangelica et les præambula fidei », Nova et Vetera, n°74, (1999/3), p. 51-59.