Quý độc giả, quý thầy cô và các bạn học sinh thân mến,
 

Tôi là một linh mục và cũng là một thầy giáo. Chúng ta đang bước vào năm học mới với nhiều háo hức trên con đường tri thức. Có lẽ năm học 2025 đang đứng trước một trong những thách thức lớn lao: trí tuệ nhân tạo (AI). Khi bước vào năm học mới với AI bùng nổ, người học và nhà giáo dục Công giáo đứng trước những cơ hội và thách đố chưa từng có. Công nghệ AI đang len lỏi vào mọi lĩnh vực của đời sống, bao gồm cả giáo dục.

Hè năm nay tôi về Việt Nam, gặp nhiều học sinh và sinh viên; họ đang và sẽ dùng AI để học tập. Thực trạng này đòi chúng ta suy nghĩ nghiêm túc về mục đích của việc dạy và học, cũng như cách thích ứng để vừa tận dụng lợi ích của AI, vừa giữ vững sứ mạng giáo dục con người toàn diện.

Tạ ơn Chúa vì Giáo hội luôn muốn đi cùng với thời đại. Đầu năm 2025, Bộ Phát triển Con người Toàn diện và Bộ Văn hóa đã phát hành một tài liệu rất kịp thời: Antiqua et Nova (sự khôn ngoan vừa cổ xưa vừa mới mẻ): những lưu ý về mối tương quan giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người. Hội đồng Giám mục Việt Nam cũng đã dịch tài liệu này sang tiếng Việt[1]. Trong đó, có một phần tương đối quan trọng với sự nghiệp “trồng người” của chúng ta: AI và giáo dục (từ số 77-84).

1. Giáo dục hướng đến con người toàn diện

Tài liệu nhắc liền đến lời của Công đồng Vaticano II (1962-65), khi đề cập đến giáo dục: “Mục đích của nền giáo dục chân chính là đào tạo con người, nhằm đạt tới cùng đích của bản thân cũng như lợi ích của các cộng đồng mà họ là thành viên.”[2] Theo đó, giáo viên tốt đều nhìn nhận rằng giáo dục chân chính không chỉ chú trọng đến truyền thụ kiến thức và kỹ năng, mà quan trọng hơn là nhằm đào tạo nên những con người hoàn thiện, như Chúa Cha là Đấng Hoàn Thiện (Mt 5, 43-48). Nghĩa là chúng ta biết hướng tới cùng đích đời mình và đóng góp vào lợi ích của xã hội và Giáo hội. Đây là một thách đố, vì giáo viên không chỉ dạy học, mà còn là những người đưa đò gương mẫu để mỗi thế hệ học trò có thể kín múc được những điều hay lẽ phải. Tri thức chỉ là một phần của giáo dục; bên cạnh đó, giáo dục còn có việc hình thành nhân cách, đạo đức, tinh thần và kỹ năng sống. Mục đích này vẫn giữ nguyên giá trị trong thời đại trí tuệ nhân tạo. Dù dạy hay học, mỗi người cần vươn đến mục đích là phát triển con người toàn diện, chứ không đơn thuần chạy theo thành tích.

Để đạt mục đích trên, Antiqua et Nova liệt kê ba khía cạnh quan trọng: trí tuệ, tâm hồn và hành động. Làm sao để kết hợp hài hòa ba điều này? Đây là câu hỏi cần thiết trong giáo dục. Khi hiểu được điều này, là giáo viên hay học sinh, chúng ta có thể tránh được cám dỗ nhồi nhét kiến thức. Tôi nhớ có lần Đức Thánh cha Phanxicô nhắc chúng ta phải phá vỡ quan niệm cho rằng giáo dục chỉ là lấp đầy đầu óc bằng ý tưởng. Một nền giáo dục như vậy chỉ đào tạo ra “những người máy, những bộ não, chứ không phải con người”. Kể cả việc sử dụng AI, nếu không đào tạo trái tim, chúng ta sẽ trở thành người máy, nếu không rèn luyện khối óc, chúng ta sẽ nên những robot, nếu không sử dụng đôi tay, chúng ta sẽ thành người khô cằn. Trong ý hướng này, tài liệu nhìn về “giáo dục là chấp nhận rủi ro trong sự căng thẳng giữa đầu óc, con tim và đôi tay.”[3]

Đừng quên những tài liệu của Giáo hội về AI đòi hỏi giáo dục phải có sự cân bằng sáng tạo giữa tri thức (đầu óc), đạo đức-tâm hồn (con tim) và phục vụ (đôi tay). Người dạy và học không chỉ hiểu biết nhiều, mà còn biết cảm nhận yêu thương, biết hành động hiệu quả và nhân văn.

Về trí tuệ, hẳn nhiên giáo dục cần giảng dạy và học tập. Đào luyện trí óc để lý luận tốt, vươn tới sự thật và nắm bắt chân lý là hành trình cần được trau dồi. Văn kiện dùng thuật ngữ “vun trồng trí tuệ - cultivating the mind”. Hoặc nói như thánh John Henry Newman: “Tôi nói rằng một trí tuệ được vun trồng (cultivated intellect), bởi vì nó là một điều thiện tự thân; nó phát huy sức mạnh và lòng tử tế (grace) nơi mọi công việc và nghề nghiệp mà nó đảm nhận; nó giúp chúng ta trở nên hữu ích hơn và mưu ích cho nhiều người hơn.”[4]

Về con tim, có vẻ AI không thể, hoặc chưa thể giúp chúng ta phát triển trái tim biết yêu thương. AI không có cảm xúc. Nếu sử dụng AI, thật tốt để chúng ta biết phát triển hài hòa “ngôn ngữ của cái đầu” với “ngôn ngữ của con tim” và “ngôn ngữ của đôi tay,” tức là thống nhất giữa tư duy, cảm xúc và hành động[5]. Giáo dục đúng nghĩa, vì thế, luôn hướng chúng ta đến con người nhân bản và đạo đức.

Về đôi tay, trong bối cảnh kỹ thuật số, vấn đề không chỉ đơn thuần là ‘sử dụng’ các phương tiện truyền thông hoặc AI, mà là sinh sống và làm việc. Tôi thích cách chơi chữ của chuyên gia về AI, Hoàng Nam Tiến: “Chúng ta cần trở thành những người ngoan cố, ngoan ngoãn và cố gắng”. Thực vậy, trong văn hóa kỹ thuật số, trong đó có AI, khả năng giao tiếp, học tập, tiếp nhận thông tin và thiết lập các mối tương quan với người khác đang bị đe dọa. Cụ thể, Đức Giáo hoàng Phanxicô viết cho người trẻ: “Văn hoá kỹ thuật số tác động sâu xa lên khái niệm không gian và thời gian, lên cách nhận thức về bản thân, về tha nhân và về thế giới, lên cách giao tiếp, cách học hỏi, cách tìm hiểu thông tin và cách tương quan với người khác.” (Tông huấn Christus vivit - Chúa Kitô đang sống, số 86). Tóm lại, cả người dạy vẫn người học cần một “trí tuệ được vun trồng”. Nếu lạm dụng AI cách thụ động, cả người dạy và người học có nguy cơ mất dần khả năng phản xạ của con tim và đôi tay.

2. Mối tương quan thầy trò

Đây là trái tim của việc giáo dục. AI đang thách thức trực tiếp đến tương quan thầy trò. Có lẽ bạn cũng đồng ý với tôi rằng: mối tương quan giữa thầy và trò không thể thay thế. Thầy cô giáo không chỉ là người truyền đạt kiến thức mà nên là người truyền lửa. Kiến thức có thể tìm thấy trong sách vở, internet hay AI, nhưng người thầy mới là người truyền cảm hứng, đánh thức đam mê và định hướng nhân cách. Thầy cô còn là những hình mẫu sống động về nhân cách (thái độ, phẩm hạnh, cách sống) và khơi dậy nơi học sinh niềm vui khám phá tri thức[6]. Qua nhân cách, lối sống và sự nhiệt thành, thầy cô tác động mạnh mẽ đến học trò hơn cả bài giảng với hỗ trợ của AI. Chính sự hiện diện của người thầy trong lớp học tạo động lực cho học sinh. Tôi tin sợi dây liên kết thầy trò được xây dựng trên lòng tin tưởng và hiểu biết lẫn nhau, giúp mỗi học sinh cảm nhận và phát huy phẩm giá cũng như tiềm năng độc đáo của bản thân. Với thầy cô tận tụy, người học sẽ được khơi dậy ước muốn tự thân vươn lên, chứ không học một cách ép buộc.

Đặc biệt, hiện diện thể lý của thầy cô và tương tác trực tiếp, thường tạo ra một năng động tương quan mà AI không thể sao chép được. Gặp gỡ này cho phép thầy cô thấu hiểu tâm lý học sinh, uốn nắn kịp thời và truyền cảm hứng bằng cả tấm lòng. Điều này AI hoặc máy móc không bao giờ làm được! Tương quan thầy trò này vừa làm sâu sắc thêm sự gắn kết, vừa nuôi dưỡng sự phát triển toàn diện của học sinh. Dù có những đồn đoán về vai trò của thầy cô giữa thời đại AI, tôi tin, với tư cách người hướng dẫn và chứng nhân, thầy cô vẫn là trung tâm trong giáo dục. AI có thể hỗ trợ truyền đạt thông tin, nhưng không thể thay thế sự dẫn dắt về nhân bản và thiêng liêng mà một nhà giáo ưu tú mang lại.

3. AI giúp nâng cao chất lượng học tập?

Trí tuệ nhân tạo đã và đang mở ra những cơ hội hứa hẹn trong giáo dục, với điều kiện chúng ta biết sử dụng nó một cách khôn ngoan và đúng mục đích. Cụ thể, Antiqua et Nova viết:“Nếu được sử dụng một cách khôn ngoan, trong bối cảnh mối tương quan thầy trò hiện hữu và hướng đến các mục tiêu đích thực của giáo dục, AI có thể trở thành một nguồn tài nguyên giáo dục quý giá bằng cách nâng cao khả năng tiếp cận giáo dục, cung cấp sự trợ giúp thích hợp và phản hồi tức thì cho học sinh. Những lợi ích này có thể nâng cao trải nghiệm học tập” (số 80). Chẳng hạn, nếu được hướng dẫn tốt, học sinh có thể tiếp cận với nhiều nguồn tài liệu. AI cũng có thể cá nhân hóa việc học: Dựa trên năng lực và tốc độ tiếp thu của từng học sinh, các chương trình AI có thể gợi ý nội dung phù hợp, điều chỉnh lộ trình học và cung cấp trợ giúp kịp thời khi học sinh gặp khó khăn.

Bên cạnh đó, chúng ta cần liệt kê vài điểm còn đang tranh cãi giữa các nhà giáo dục như: bài kiểm tra tự động, ứng dụng giải toán, sửa bài tập, giúp học sinh biết ngay kết quả và lỗ hổng kiến thức để kịp thời cải thiện. Dù sao, những điều này nếu được khai thác đúng cách, có thể nâng cao trải nghiệm học tập. AI hứa hẹn trở thành “trợ giảng” đắc lực nếu nhà giáo dục biết chủ động hướng dẫn và kiểm soát việc sử dụng nó trong lớp học.

Để AI đồng hành tốt trong giáo dục, chúng ta thường để ý đến vài yếu tố sau:

- Khả năng tư duy độc lập và sáng tạo

Nhiều nhà giáo dục đã đề cập đến vấn nạn này. Nếu lạm dụng AI, học sinh có nguy cơ phụ thuộc quá mức vào công nghệ, dần dần mất khả năng tự thực hiện một số kỹ năng cơ bản. Ví dụ, học sinh lười suy nghĩ, mất cơ hội tra vấn chính mình và tin tưởng vào kết quả từ máy móc. Thêm vào đó, việc dành quá nhiều thời gian trước màn hình (“nghiện màn hình”) không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất mà còn giới hạn trải nghiệm thực tế, hạn chế sự phát triển các kỹ năng xã hội cũng như trí tưởng tượng phong phú. Thay vì vun trồng trí tuệ qua đọc sách, suy ngẫm, trao đổi trực tiếp, học sinh có nguy cơ trở nên thụ động, ỷ lại vào các gợi ý sẵn có từ máy móc. Về lâu dài, điều này có thể bào mòn năng lực sáng tạo và óc khám phá, vốn là những phẩm chất quý giá mà giáo dục nhằm khơi dậy.

- Tư duy phản biện

Hiện nay phần lớn các hệ thống AI có xu hướng “làm thay” người học. Nhiều công cụ chỉ đưa ra sẵn đáp án hoặc viết hộ đoạn văn thay vì gợi mở để học sinh tự tìm ra câu trả lời hay tự rèn kỹ năng viết của mình. Hoặc nói như tài liệu của UNESCO về tác động lâu dài của AI: “Theo thời gian, việc phụ thuộc vào các công cụ hoặc nội dung do trí tuệ nhân tạo tạo sinh (GenAI) trong giáo dục có thể gây ra những tác động sâu sắc đến sự phát triển các năng lực của con người như kỹ năng tư duy phản biện và óc sáng tạo. Những tác động tiềm ẩn này cần được đánh giá và giải quyết.”[7] Chẳng hạn, ChatGPT có thể tạo văn bản hoàn chỉnh theo yêu cầu, học sinh dễ dàng sao chép câu trả lời có sẵn hơn là tự suy nghĩ. Nếu xu hướng này lan rộng, nhà trường sẽ thất bại trong việc dạy người trẻ cách tự thu thập thông tin và phản ứng nhanh nhạy, sáng suốt trước vấn đề. Đây là một thách đố lớn: “Làm sao giữ được tinh thần ham học và khả năng tự học hỏi trong khi AI luôn cám dỗ bằng tiện ích và tốc độ?”

- Tư duy phân định và đạo đức số

Giáo dục ngày nay cần đặc biệt chú trọng rèn luyện tư duy phản biện (critical thinking) và khả năng phân định (discernment) trong việc sử dụng AI. Người dùng ở mọi lứa tuổi, đặc biệt là người trẻ, cần được trang bị một cái đầu “lạnh” và tỉnh táo trước kho dữ liệu mênh mông trên Internet và các nội dung do AI tạo ra. Như Văn kiện Antiqua et Nova của Tòa Thánh đã nhấn mạnh: “Giáo dục về việc sử dụng các hình thức trí tuệ nhân tạo trước hết cần nhắm đến việc phát huy tư duy phản biện. Người dùng ở mọi lứa tuổi, đặc biệt là giới trẻ, cần phát triển một cách tiếp cận có phân định đối với việc sử dụng dữ liệu và nội dung lấy trên các trang mạng hoặc do hệ thống trí tuệ nhân tạo đưa ra. Thách đố của các trường học, các đại học và các tổ chức khoa học là giúp cho học sinh và các chuyên gia hiểu được các khía cạnh xã hội và đạo đức của sự phát triển và việc sử dụng công nghệ” (số 82). Chẳng hạn tôi thích vài câu hỏi giúp học sinh rèn luyện khả năng phân định: Thông tin này từ đâu? AI đưa ra kết luận dựa trên cơ sở nào? Có định kiến hay thiên lệch nào tiềm ẩn trong dữ liệu không? Có phù hợp với đạo đức mà tôi cảm nhận không, v.v.

Những câu hỏi đại loại như trên sẽhọc sinh bớt trở thành nạn nhân của thông tin sai lệch và cũng không đánh mất khả năng tư duy độc lập của mình. Bởi Văn kiện Antiqua et Nova cũng chỉ ra: “Các chương trình AI hiện nay có thể cung cấp thông tin thiên lệch hoặc bịa đặt, khiến học sinh tin vào những nội dung không chính xác. Vấn đề này không chỉ có nguy cơ hợp thức hóa tin giả và củng cố lợi thế của các nền văn hóa thống trị, mà tóm lại, còn làm suy yếu chính tiến trình giáo dục” (số 84).

- Dùng AI với tinh thần trách nhiệm và hy vọng

Đây hẳn là ước mong của nhiều người trong chúng ta. AI đang tô điểm lên bộ mặt giáo dục với những cơ hội và thách đố. Dù sao, một điều bất biến của giáo dục là sứ mạng “trồng người”. Đối với học sinh, sinh viên và giáo viên Công giáo, ước gì chúng ta không sợ hãi hay bài xích AI, mà là đón nhận nó với tinh thần trách nhiệm và sự phân định. AI cũng chỉ là một sản phẩm trí tuệ của con người, được tạo ra để phục vụ con người. Khi sử dụng đúng, nó sẽ là người bạn đồng hành tuyệt vời trên con đường học vấn: giúp ta học nhanh hơn, hiểu sâu hơn và khám phá những chân trời tri thức mới. Nhưng khi sử dụng sai, AI có thể trở thành chướng ngại khiến ta lười biếng, đánh mất khả năng tự học và thui chột sự sáng tạo.

Với tất cả sự dè dặt, hy vọng chúng ta tận dụng AI để mở rộng không gian dạy và học, nhưng đừng quên rèn luyện khối óc bằng tư duy độc lập, nuôi dưỡng trái tim bằng giá trị Tin mừng và rèn đôi tay bằng hành động phục vụ. Ước gì thầy cô giáo là những người hướng dẫn tận tụy và cập nhật, sẵn sàng học hỏi về công nghệ mới để định hướng học sinh. Tấm gương say mê học hỏi suốt đời và đạo đức của thầy cô sẽ giúp học sinh biết sử dụng tự do cách có trách nhiệm, biết kết hợp tri thức khoa học với các giá trị nhân văn và đức tin.

Tạm kết

Để hiểu rõ về AI theo đường hướng của Giáo hội, bạn có thể đọc toàn bộ Văn kiện Antiqua et Nova quý giá này. Với chút chia sẻ trên đây tập trung vào AI và Giáo dục, mong sao chúng ta tin tưởng rằng nếu biết đặt phẩm giá và sự phát triển toàn diện của con người làm trọng tâm, việc ứng dụng AI trong giáo dục sẽ mang lại hoa trái tốt đẹp.

Người học và nhà giáo dục Công giáo, với nền tảng đức tin và luân lý, biết tiên phong xây dựng một nền giáo dục thời đại mới: hiện đại về công nghệ, nhưng đồng thời nhân bản, giàu tình thương và đầy hy vọng. Tôi nghĩ đây là cách chúng ta dùng AI một cách tích cực. Một khi biến AI thành đòn bẩy[8] cho việc dạy và học, chúng ta bước vào năm học mới với khát vọng đi tìm tri thức, ước mong trao dồi tấm lòng nhân ái và quảng đại gieo rắc tình thương.

Lm. Giuse Phạm Đình Ngọc SJ

[1] https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/antiqua-et-nova-su-khon-ngoan-vua-co-xua-vua-moi-me-nhung-luu-y-ve-moi-tuong-quan-giua-tri-tue-nhan-tao-va-tri-tue-con-nguoi#paragraph_custom_1753018927642_ai_va

[2] Công đồng Vatican II, Tuyên ngôn Gravissimum Educationis (ngày 28.10.1965), 1: AAS 58 (1966), 729.

[3] X. Đức Giáo hoàng Phanxicô, Diễn văn trước các thành viên dự án “Các nhà nghiên cứu Công giáo toàn cầu” (20/4/2022), tại https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/bai-dien-van-cua-dtc-phanxico-cho-thanh-vien-du-an-giao-duc-cong-giao-45893

[4] https://www.newmanreader.org/works/idea/discourse7.html

(Discourse 7. Knowledge Viewed in Relation to Professional Skill, số 6)

[5] ĐGH Phanxicô, Gặp gỡ sinh viên trường Barbarigo, Padova (23/3/2019)

[6] Đức Giáo hoàng Phaolô VI, Tông huấn Evangelii Nuntiandi (1975), số 41: "Con người tân tiến mong nghe những chứng nhân hơn là những thầy dạy, và nếu họ có lắng nghe các thầy dạy là bởi vì các vị thầy này là những chứng nhân".

[7] UNESCO,Guidance for generative AI in education and research, mục 3.3.3.

[8] Chẳng hạn: Với giáo viên: giảm tải soạn bài giảng (Powerpoint), gợi ý tài liệu và phương pháp, để thầy cô có thêm thời gian truyền cảm hứng và rèn kỹ năng sống. Với học sinh: cá nhân hóa việc học, hỗ trợ tự ôn tập, luyện ngoại ngữ, mở rộng kiến thức ngoài sách giáo khoa. Với cả lớp: tạo bài tập tình huống, hình ảnh, video minh họa, giúp tiết học sinh động, thúc đẩy thảo luận và sáng tạo.